ШуджэгукIэ зэджэр сыт?!

ЩIэныгъэ лэжьыгъэу 200-м щIигъу зи Iэдакъэ къыщIэкIа, этнолог, тхыдэ щIэныгъэхэмкIэ доктор, КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Абхъазым «ПщIэрэ щIыхьрэ» и къэрал дамыгъэм и етIуанэ нагъыщэр зыхуагъэфэща Бгъэжьнокъуэ Барэсбий адыгэ лъэпкъым и хабзэрэ щэнхабзэрэ джыным къару мымащIэ ирихьэлIащ. Адыгэхэм я зэхущытыкIэхэр, къэнжал зауэр, шэрджэс джэгукIэхэр, хъуэхъухэр - куэд мэхъу ар фIэгъэщIэгъуэну зэлэжьахэр. Апхуэдэу хьэлэмэту ар зытетхыхьа адыгэ шуджэгу лIэужьыгъуэхэм епха тхыгъэ кIэщIщ адэкIэ фызыщыдгъэгъуэзэнур:

- Адыгэ шууейхэм зэман гуэр къахудэхуам, яш ягъасэу, ягъэджэгуу, зэпеуэу щытащ. АпщIондэху езыхэми я Iэпкълъэпкъхэри ягъэлажьэрт, шууей Iэмалхэм, зекIуэкIэхэм сыт щыгъуи хуэхьэзыру, хуэшэрыуэу щытын папщIэ. Аращ шуджэгу (джигитовкэ) хъужыр.

«Шым и Iэпкълъэпкъыр дахэ-дахэу земыкIуэмэ, хуэмыху мэхъу, - жаIэ. ИкIи пэжщ, шуушыр куэдрэ щыбгъэтмэ, умыгъасэ зэпытмэ, ерейм хуэкIуа нэужь, утыку укъринэнкIэ тIэу еплъынукъым. Аращ адыгэлIхэм зэман гуэр къазэрахудэхуэу, яш ягъасэу, ягъэджэгуу, зэпеуэу щIыщытар. АпщIондэху езыхэми я Iэпкълъэпкъхэри ягъэлажьэрт, шууей Iэмалхэм, зекIуэкIэхэм сыт щыгъуи хуэхьэзыру, хуэшэрыуэу щытын папщIэ. Шыр щIагъапхъуэрти зэуэ зыкърагъэгъэкIэрэхъуэжырт, жэрыжэм тету къелъэрти шэсыжырт, къеIэбыхырти щIым хуагъэтIылъа гуэрхэр къащтэжырт, псагъэ зэмылIэужьыгъуэхэм еуэхэрт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ шымрэ шууеймрэ зэрыщIэрт, я зэфIэкIыр къагъэлъагъуэрт, абы хагъахъуэрт. Ауэрэ, езы тIур зэрыщIэрти, зэщхьэпэжу зауэ гуащIэм хуэхьэзыр, хуэIэзэ хъурт. ИпэкIэ пщыхэр, уэркъхэр губгъуэм ит мэкъумэшыщIэхэр къахъумэу шу пщыIэу зэхэтмэ е зекIуэ кIуэуэ гъуэгу тетмэ, яш ягъэджэгу зэпытт. Ауэ псом хуэмыдэу шуджэгур убгъуауэ щащIу щытар адыгэ джэгушхуэхэм, тхьэлъэIухэм, илъэс къурIэнаджэхэм, дамыгъэтедзэхэм дежт.

Адыгэ шуджэгу лIэужьыгъуэу щыIэт «щIакIуэелъэкIэ» зэджэр. ЩIакIуэр ягъэджэрэзырт, и кIапитIыр яубыдырти, зы метр-метррэ ныкъуэрэ хуэдизкIэ яIэтырти щIалитIым яIыгъыу увырт. «Ыхьы, иджы хъуащ» - жаIэрти, абы елъэну зыфIэфI шууейхэр, зи къару къигъэгугъэхэр, къэувырти зыр адрейм яужь иту елъэхэрт. Емылъэфу икIуэтыжи щыIэт. «Нэхъ лъагэу фIэтыт, моуэ шым и жьэгъум къэсу», - жаIэу ирагъэIэту щIэпхъуэурэ елъэри нэхъыбэжт. Жылэр, ини-цIыкIуи, абы еплъырт, лъэныкъуитIымкIи еувэкIауэ.

ЛъагапIэ елъэнкIэ яхузэфIэкIыр зрагъэщIэну нэгъуэщI Iэмал гуэрхэри къагъэсэбэпырт. Псалъэм папщIэ, бжьэдыгъухэм, фызышэ шухэр къыщыдыхьэжкIэ, къуажэ щIалэжьхэр уэрамым и деж щапэщIэувэрти, бжэгъукIэ ягъащтэрт. Абы хэту хьэуазэ мафIэшхуи ящIырти, абы емылъауэ зыши благъэкIыртэкъым. Апхуэдэ IэмалкIэ шыр мафIэм щымыщтэу, къызэтемыувыIэу кIуэцIрыкIыу ягъасэрт. Шууейхэр мафIэм фIэкIыу куэбжэм нэса нэужь, пхъэрыгъажэр Iулъу е гъэбыдэпауэ ирихьэлIэрти, абыхэми елъэн хуей хъурт. Пхъэрыгъажэм (е куэбжэм), нэгъуэщI мыхъуми, зыш емылъауэ, нысэр зэрыс фитоныр пщIантIэм дагъэхьэнутэкъым. Мыхъужыххэмэ, шыбгъэкIэ Iуаудырт. Фызышэм деж и мызакъуэу, хьэгъуэлIыгъуэм е нэгъуэщI джэгу лIэужьыгъуэхэм къекIуэлIа шухэри пщIантэм хуиту къыщыдамыгъэхьэ къыхэкIырт. Куэбжэр ягъэбыдэрти, жаIэрт: «Хэтми зыгуэр фыкъелъэ, фыкъемылъауэ фыдэдгъэхьэнукъым». ЗэрыжаIэжымкIэ, зэгуэрым щIакIуэелъэкIэ икъукIэ Iэзэу шапсыгъ щIалитI - Хьэгъур Исхьэкърэ Лъэпщыкъуэ Исуфрэ -  бжьэдыгъухэм джэгу яIэти, екIуэлIащ. АрщхьэкIэ куэбжэшхуэр къыхуагъэбыдащ: «ФлъэкIмэ, фыкъелъэ, флъэмыкIмэ, фIыкIуэж» - жари, гушыIэу. Ауэ щыхъум, жылэм яфIэтелъыджэу, тIури зэкIэлъхьэужьу елъащ. Джэгур зи джэгум шууей хахуитIым Iэпслъэпс зэгъэпэща зырыз къахущIихащ. «ЛIыгъэ зэрызефхьам папщIэ фызот», - жери. Ауэ модрейхэм: «Мылъку щхьэкIэ дыкъелъакъым», - жаIэри Iахын ядакъым. Апхуэдэ жэуапри адыгэ лIыгъэм щыщт.

Аращ иджыри къыздэсым Хьэгъур Исхьэкърэ Лъэпщыкъуэ Исуфрэ я цIэр цIыхум ягу къинэжауэ ящымыгъупщэу щIызэIэпахыр. ЛIыгъэ зезыхьэр хагъэгъуэщэнкIэ Iэмал иIэтэкъым ипэкIэ: зыгуэркIэ уакъыхэжаныкIамэ, асыхьэтым цIэрыIуэ ухъурт, уи пщIэм зиIэтырт.

БАГЪЭТЫР Луизэ.