Каспий тенджызым и Iуфэхэм ящыщ зым Бекович-Черкасскэм и цIэр зезыхьэ щIыпIэ яхэтщ. Дауи, щIыфIащам и щхьэусыгъуэми хуэдэу иджы абы щыгъуазэр мащIэ дыдэщ. Езы адыгэлIым и къекIуэкIыкIами тепсэлъыхьыжыркъым, ар гъэщIэгъуэныщэ пэтми.
… 1713 гъэм тыгъэшхуэхэр къыхуишэри, Урысейм и пащтыхь Петр Езанэм и деж къэкIуащ тыркумэн къулей Непес Ходжа. ХьэщIэм Пётр къигъэгугъащ Хивэ щIыналъэм зыпищIэнымкIэ дэIэпыкъуу щытмэ, абы урыс хьэпшыпхэр къуэкIыпIэмкIэ жыжьэ - Индием нэсыху - ишэну.
Пащтыхьым хуабжьу игу ирихьащ Каспий щежьэу Хивэ, Бухара, Индием кIуэ кIэнауэ тIыным и Iуэхур. А зэманым къалъытэрт а щIыналъэхэм ПерсиемкIэ фIэкIа умыкIуэфыну. Ауэ Непес жиIэрт Амударья утету кхъухькIэ удэкIуеймэ, Индием нэхъ тыншу унэсыну.
Пётр Езанэм и унафэкIэ1714 гъэм къэзакъ 1500-рэ зыхэт дзэ гъуэгу техьащ къэбэрдеипщ Бекович-Черкасский Александр я пашэу. Иужьрейм Европэм щIэныгъэфI щызригъэгъуэтат, абы кIуэн и пэкIи чристэн диным ихьат. Гупышхуэм я гъусэт геодезистхэр, картографхэр, бгыхэм зэрелэжьыныу щIыкIэм хэзыщIыкI IэщIагъэлIхэр. Илъэси 3-м нэскIэ къэхутакIуэхэм щIащыкIащ иджырей Тыркумэнымрэ Узбекистанымрэ я ищхъэрэ лъэныкъуэр, Каспий и Iуфэм быдапIитI IуащIыхьащ. Абыхэм къащIащ Амударья Каспийр мыхъуу Арал тенджызым зэрыхэлъэдэжыр - нэхъапэм абы щыгъуазэу щытатэкъым. Мис абы щыгъуэщ тенджызитIыр кIэнауэкIэ зэпащIэну Пётр Езанэм игу къыщыкIар. -«Санкт-Петербург и деж къыщыщIэдзауэ бухъар эмирым и деж нэсыху хьэпшыпхэр яшэн папщIэ».
Каспий и Iуфэхэм ехьэлIауэ къахута псори щыхьэрым ирагъэхьри, гупым Хивэ и лъэныкъуэмкIэ иунэтIащ. АрщхьэкIэ къэзакъхэм ящыщу къэзыгъэзэжар мащIэ дыдэщ-езы къэбэрдеипщри яхэту ахэр Хивэ и хъаным бзаджагъэкIэ къиукIащ: гуапэ дыдэу иригъэблагъэри, псори игъэбэлэрыгъащ. Илъэс дэкIа иужь къэхъуар Санкт-Петербург щыжиIэжащ телъыджэу къелу къалащхьэм нэзыхьэсыфа къэзакъ Ахматов Иван.
1717 гъэм Париж щыIэу Пётр Езанэм франджы еджагъэшхуэхэр щыгъуазэ ищIащ Каспий тенджызым и къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ щIыналъэр зыхуэдэм. Ар апхуэдизкIэ я дежкIэ щIэти, академикхэм телъыджэ ящыхъуащ, езы пащтыхьри Париж академием хагъэхьащ.
ЗэратхыжамкIэ, лIэным и пэкIэ, Пётр Езанэм жиIауэ къаIуэтэж Бекович-Черкасский Александр илъ ищIэжыну зэрыхунэмысар хуабжьу игу къеуэу.
АрщхьэкIэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, иужькIэ Бекович-Черкасский и картэр Урысейм щыбзэхри, абыи зэфIигъэкIа лэжьыгъэр псынщIэу щащыгъуэпщэжащ. Илъэс 250-рэ дэкIа иужьщ ар франджы архивхэм къыщыхагъуэтэжар. Телъыджэщ, ауэ къэбэрдеипщым и картэр щIэныгъэм и иужьрей ехъулIэныгъэхэр я лъабжьэу зэхалъхьа иджырейхэм къазэрыщхьэщыкI щыIэкъым - псори тэмэму къыщыгъэлъэгъуащ.
Каспийрэ Арал тенджызымрэ зэпызыщIэ кIэнауэ дэтIыкIыным теухуа лэжьыгъэр, ищхьэкIэ зэыжытIащи, щызэхаублар совет властым и лъэхъэнэрщ. Ар и кIэм нагъэсакъым, ауэ Арал тенджызымы Iисраф къыхуагъэкIуащ. Ауэ ар нэгъуэщI псалъэмакъщ.
