НапIэдэхьеигъуэ

Къуэныкъуей Назир

Хэт игъэунэхуа зауэ гуащIэм укъыхэкIыжауэ дагъэгъэсыныр зыуха кхъухьлъатэ ныкъуэкъутэр къэплъэфэсыжыныр зыхуэдэр?! Зи дамэр зэпыуда бгъэжьым ещхьу, уебэ-уещIэу псынщIагъ пIыгъам зыкъыбогъэхь икIи, «Ий, сохуэх» щыжыпIэ дыдэм, тIысы­пIэм укъыщхьэщохьэри, шэрхъхэр къызэщIыбох, щIым уоцырхъ… Уоцырхъ узэридзэу, итIани мывалъэ псыхъуэм лъапцIэу къыщыбжыхьауэ алэрыбгъу щабэм укъы­техьэжа хуэдэу зыкъыпщохъуж. Асыхьэтым гулъэф пщIауэ узэрилъэфри, адэ-мыдэкIэ узэрызэри­дзэри сытым щыщ? ЩIылъэ анэм и IэплIэ гуапэм укъихутэжауэ ущIиупскIэу аращ.

ТIэ, укъэувыIащи, зыбгъэхъеину къару уиIэжкъым, ауэ уолъагъу уи ныбжьэгъухэр къызэрыжэр, кабинэм IэплIэкIэ укъызэрырахыр. «Упсэу? Упсэумэ, аращ!»
Абдежым къыбгуроIуэ, дапхуэдизкIэ уэгур фIыуэ умылъагъуми, щIы щхъуантIэм ущыпсэуным нэхъ насып зэрыщымыIэр…
Командирри къосри, уи Iэр къеу­быд: «Упсэу? Упсэумэ, аращ!»
Асыхьэтым уи Iупэр зэтумыхми, уи тхьэ къызэрихькIэ уи гущIэм укъокIиикI, аддэ, уафэ щхъуантIэ укъы­зэхыжам нэIусу: «Сыпсэущ!»
ГъащIэр зэрылъапIэр, упсэуну зэрынасыпыр фIы дыдэу ящIэрт ­Хэку зауэшхуэм хахуэу щызэуа, Лъахэм и щхьэхуитыныгъэм папщIэ зи псэр зыта кхъухьлъатэзехуэхэм. А гъащIэр фIэIэфIт икIи игъэлъапIэрт лIэнкъэнэну бийм пэщIэта Къуэныкъуей Назири. Дагъэгъэсыныр иухарэ и кхъухьлъатэри ныкъуэкъутэ хъуауэ ар къыщелаи къэхъуащ.
Полкым и комсорг Гаврилов Василий «Хэкум и щIыхькIэ» газетым тры­ригъэдза тхыгъэм дыкъыщо­джэ: «1944 гъэщ, накъыгъэм и 1-щ. Кърымыр хуит къэщIыжынымкIэ екIуэкI зауэхэр и кIэм ноблагъэ… Пщэдджыжь нэмэзу ди «Як» гупым заIэтащ бийм и аэродрому Херсонес щыIэм теуэну. Кхъухьлъатэзехуэхэм яхэтщ Шпундяков Сергейрэ Булатов Георгийрэ, Егорович Вла­димир, Абрашитов Щэмил, Къуэ­ныкъуей Назир, нэгъуэщIхэри.
ЦIэрыIуэ хъуа Качэ къалэм щащIа зыплъыхьыпIэ-унафэ щIыпIэм деж хъарзынэу щыплъагъурт зэребгъэ­рыкIуэ совет кхъухьлъатэхэр, тен­джы­зымкIэ къыщыщхьэщыхьэу абыхэм бийм бомбэхэр зэрытра­дзэр.
Ди «Як»-хэр къежьэжа нэужь, Херсонес щхьэщы­та «Фокке-­вульф»-хэр къэпхъэращ. Къуэны­къуейрат и ужь итри, абы удыныр ­нэхъ лъэIэсащ. Нэмыцэ топы­шэхэмрэ пулемётышэхэмрэ Назир и лъэны­къуэмкIэ къагъэлъэлъащ. Адыгэ щIалэм и «Як»-р зэщIэнащ.
«Качэ деж дытету а псори зылъэгъуахэр дыкъыхэщтыкIащ: гугъэр щыхэтхыж дакъикъэм телъыджэ къэхъуащ: «Як»-м занщIэ зищIыжщ, «Фоккер»-хэм къаIэщIэкIри, аэродромым къиунэтIыжащ.
Кхъухьлъатэм дыщыбгъэдэлъэдам псори дыкъэуIэбжьат: шэ зы­темыхуа щIыпIэ иIэжтэкъым. Лейтенант Къуэныкъуейм ерагъкIэ кабинэбжэр IуигъэкIуэтри дэ, и ныбжьэгъухэм, къэтлъэгъуащ пщIэнтIэпс щыгъэ цIыкIухэр къызэхуэх абы и нэкIу фагъуэр, ауэ нэщхъыфIэр», - игу къегъэкIыж полков­ник Булатов Георгий.
Апхуэдэ гузэвэгъуэ куэд пэщIэ­хуащ Лашынкъей къуажэм щыщ щIалэр, ауэ зэрымыгужьейм, сыт хуэдэ щытыкIэ гугъуми хэкIыпIэ къыщигъуэтыфу акъыл жан зэ­ри­Iэм, зэрыIэмалшым ар къригъэлащ.
Уэгум уихьэрэ бийм упэувамэ, зы напIэ дэхьеигъуэкIэ Iуэхум утеплъэкъукI хъунукъым. УафэхъуэпскIым хуэдэу псынщIэщ уи гупсысэр, уигу къэкIыр, къэбгупсысар зы тэлайкIэ бгъэзэщIэжын хуейщ, бийм бэуа­пIэрэ зыкъэщIэжыпIэрэ иумыту. Арат Къуэныкъуейри къыдэзыхы­жыр.
1945 гъэм мазаем и 25-м Къуэныкъуей Назиррэ абы и гуэгъу Иванов Александррэ уэгум ихьащ. Абыхэм я къалэнт Сиваш зэпрыкI ди дзэхэр нэмыцэ кхъухьлъатэхэм щахъумэну. Я къежьэжыгъуэ хъуауэ зэныбжьэгъухэм къахуозэ фашист бомбэзехьэ пщыкIутIрэ ахэр зыхъумэ зэребгъэрыкIуэ кхъухьлъатиплIрэ.
А дакъикъэм Къуэныкъуеймрэ и ныбжьэгъумрэ къафIэIуэхутэкъым абыхэм я бжыгъэр. Бомбэзехьэхэр ящхьэщыбгъэхьэу ди дзэр Iисраф ебгъэщI хъунутэкъым. ИкIи Назиррэ Сашэрэ я кхъухьлъатэхэм зыкъа­гъазэри, уащхъуэдэмыщхъуэу бийм йобгъэрыкIуэ. И топымрэ пулемётымрэ зэдегъауэри, Къуэныкъуейм нэмыцэ кхъухьлъатэ пашэм удын хьэлъэ иредз. «Юнкерс»-м и дамэ лъэныкъуэр гуощэтри, езыри йохуэх. Ивановми зы кхъухьлъатэ ирегъэпсых.
Назир зыкъегъазэри аргуэру зы бомбэзехьэ хьэуам къыщегъауэ. Иджы бийхэм я сатырыр къутащи, бомбэхэр я щIыпIэхэм щрадзыхыжурэ зэбгролъэтхэр.
Къуэныкъуейр кIэлъопхъэр нэ­гъуэщI «Юнкерс»-м. А дакъикъэми гу лъетэ Александр и Iуэхур зэ­ры­зэIыхьэм: зэребгъэрыкIуэ ­кхъухьлъатиплIым тIурытI защIауэ ар я кум даубыдэну хэтщ. Назир и ныбжьэ­гъур къригъэлыну зыкъе­гъазэ. Иванов нэхъ къыхэзыгъэ­зыхьам гъу­нэгъу хуохъу икIи кIакхъум йоIэ, ауэ уэ макъ къэIуркъым - шэхэр иухащ. ­Къуэныкъуейр щилъагъум Алек­сандр къебгъэрыкIуам кIэбгъу зещIыж. АрщхьэкIэ адрей лъэны­къуэмкIи и ныбжьэгъум кхъухьлъатитI къыщебгъэрыкIуэрт. Назир абы­хэм накIуэпакIуэу япожьэ. Псын­щIэу гъунэгъу зэхуохъу, зы тэлай дэкIыжмэ, зэ­жьэ­хэуэнурэ тIури хэ­кIуэдэнущ. Ауэ фашистым зыхуэIыгъакъым, лъэны­къуэкIэ триIуэнтIащ. А щIыкIэм тету Иванов Александри ажалым къелащ…
Къуэныкъуейр Берлин къэзыщтахэм яхэтащ. Абы и бгъэм хэлът Бэ­ракъ Плъыжь орденитIрэ Вагъуэ Плъыжь орденитIрэ, медалхэр. Зауэ нэужьым Назир къратыжащ Совет Союзым и ЛIыхъужьым и Дыщэ Вагъуэри.
Хэку зауэшхуэр иуха нэужьи абы дзэм къулыкъу щищIащ - эскадрильем и командиру, полкым и уна­фэщIым и къуэдзэу. И узыншагъэр «ещIэкъуауэу» зэрыхуежьэу, Назир авиацэм къыхэкIыжри, Налшык къэIэпхъуэжащ. Санаторэхэм ящыщ зым и унафэщIу щытащ.
1975 гъэм Къуэныкъуей Назир дунейм ехыжащ. Абы и цIэр фIащащ Лашынкъей щызэхэт мэкъумэш IуэхущIапIэм, Налшык, адыгэ къуа­жэ зыбжанэм я уэрамхэм.