ФIым фIыщIэ пылъщ

Къэрал, лъэпкъ лэжьакIуэ цIэрыIуэ

Къанокъуэ Арсен илъэс 65-рэ ирокъу

Урысей Федерацэм и Федеральнэ Зэхуэсым ФедерацэмкIэ и Советым Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм къыбгъэдэкIыу сенатору щыIэ, ФедерацэмкIэ Советым Хамэ къэрал IуэхухэмкIэ и комитетым и Iэтащхьэм и къуэдзэ, 2005 - 2013 гъэхэм КъБР-м и Президенту щыта, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием и тхьэмадэ Къанокъуэ Арсен Башир и къуэр и щхьэкIи и IуэхущIафэкIи къыщацIыху езыр къыщалъхуа хэкуми Урысей псоми. Абы и гугъу щытщIкIэ, ди нэгу къыщIэувэжыр адэжь щIыналъэм папщIэ зэфIигъэкIа Iуэху дахэхэрщ, КъБР-м и унафэщIу лэжьэху дэтлъэгъуа Iэзагъымрэ жумартагъымрэщ. Ар ди лъахэм и зыужьыныгъэм куэд хэзылъхьа, ноби хэзылъхьэ политик цIэрыIуэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм хэуващ жыпIэмэ, ущыуэнукъым.

 Адыгэ щIалэр 1957 гъэм Шытхьэлэ къуажэм къыщалъхуащ. Курыт школ нэужьым щеджащ Плехановым и цIэр зэрихьэу Москва дэт институтым и сату-экономикэ факультетым. Сатум епха Iуэху куэд зэригъэкIуэкIащ, КъБР-м и лIыкIуэу УФ-м и Президентым деж щыIэм и къуэдзэу щытащ.

2003 гъэм и дыгъэгъазэм УФ-м и Къэрал Думэм и депутат мэхъу Къанокъуэр. «Урысей зэкъуэт» политикэ партым и Ипщэ зэзыгъэуIу советым и тхьэмадэм и къуэдзэу, Къэрал Думэм Бюджетымрэ налогхэмкIэ и комитетым и унафэщIым и къуэдзэу, Къэрал Думэм Кавказ Ищхъэрэ IуэхухэмкIэ и гупым хэту IуэхуфI куэд зэфIигъэкIащ иджыри зэфIех. Абы нэмыщI КъуэкIыпIэ Гъунэгъум хыхьэ къэралхэм я Парламентхэмрэ ФедерацэмкIэ Советымрэ я зэдэлэжьэныгъэр къызэщIэгъэуIуэныр и пщэ дэлъщ, Урысей-Эмират зэдэлэжьэкIэмкIэ советым и тхьэмадэщ.

2005 гъэм фокIадэм и 27-м Урысей Федерацэм и Президент Путин Владимир къигъэлъагъуэри, Къанокъуэ Арсен КъБР-м и Iэтащхьэу хахащ. Илъэситху нэужьым, ар етIуанэу хахыжри, а къулыкъум тетащ 20I3 гъэм дыгъэгъазэм и 6 пщIондэ. Куэд мыщIэу ар сенатору ягъэкIуащ Федеральнэ Зэхуэсым ФедерацэмкIэ и Советым.

Арсен псапэ зыпылъу иригъэкIуэкI IуэхухэмкIэ, мылъкукIэ цIыхухэм зэрызащIигъакъуэмкIэ, щэнхабзэ зэхыхьэ инхэр къызэгъэпэщыным и мылъку зэрыхилъхьэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым фIыуэ къыщацIыхуат лэжьэну къэмыкIуэж щIыкIи. Иджырей гупсысэкIэ зиIэ, зыхуигъэувыж къалэнхэр зэрызригъэхъулIэн Iэмалхэр къэзыгъуэтыф политик къызэрымыкIуэм а IэнатIэм зэрыпэрыта илъэсибгъум къриубыдэу ди лъахэм исхэм я деж пщIэшхуэ къыщилэжьащ, и Iулыджым лъагэу зиIэтащ, и зэфIэкIыр къэрал псом къы­щалъытащ. Урысейм ис эксперт-политолог куэдым жаIэрт Къанокъуэ Арсен КъБР-м и Iэтащхьэу щIагъэувар экономист-Iуэхузехьэ лъэщу, абы и лъэны­къуэ­кIэ зэфIэкI къызэрымыкIуэ бгъэдэлъу зэрыщытыр арауэ. Пэж дыдэуи, абы щыхьэт те­хъуащ Къано­къуэм УФ-м и хэгъэгу нэхъ къыкIэ­рыху­хэм ящыщыр илъэс зыбжанэм къриубыдэу Кавказ Ищ­хъэрэ федеральнэ щIыналъэм экономикэ и лъэ­ны­къуэ­кIэ пашэ зэ­рыщи­щIар. КъБР-м и УнафэщIу щагъэува махуэм щегъэжьауэ ар иужь ихьащ щIыналъэм и экономикэм зегъэужьыным, инвестицэхэмрэ иджырей технологиехэмрэ къигъэсэбэпкIэрэ, ту­риз­мэм зегъэубгъуным, мэ­къумэш IэнатIэмрэ про­мышленностымрэ егъэфIэкIуэным.

Ахэр зригъэхъулIэфын папщIэ абы иIэт зыхуей псори - зэфIэкIи, щIэныгъи, къэухь лъаги, жыджэрагъи. Къанокъуэ Арсен экономикэ щIэныгъэхэм я докторщ, Эко­номикэ щIэныгъэхэмрэ хьэ­рычэтыщIэ IуэхухэмкIэ, Естественнэ щIэ­ны­гъэхэмкIэ, ЩIэ­ныгъэхэмкIэ Дунейпсо­ ­Адыгэ Академиехэм я академикщ. Къанокъуэм и къалэмыпэм къыщIэкIащ рыночнэ экономикэм и хабзэхэм теухуа монографие, тхыгъэ зыбжанэ.

КъБР-м и Iэтащхьэу зэрылэжьа зэманым къриубыдэу Къанокъуэ Арсенрэ абы и унафэ щIэт гупымрэ куэд къайхъулIащ щIыналъэм   и социально-экономикэ щытыкIэр егъэфIэкIуэным епхауэ. Ар и фIыгъэщ жылагъуэм и гъащIэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэу гулъытэ нэхъыбэ зыхуэщIыпхъэхэр, хэкум зэрызиужьыну унэ­тIыныгъэ нэхъыщхьэхэмрэ къэрал властым и органхэм къапэщыт къалэнхэмрэ Iуп­щIу зэхигъэкIыу, япэ игъэщыпхъэхэр игъэнаIуэурэ зи къалэнхэм пщэрылъ ящищIу зэрыщытам.

Къанокъуэ Арсен сыт щыгъуи хеубыдэ политик, экономист нэхъыфIхэм я бжыгъэм, КъБР-м и унафэщIу щытыху хэгъэгу Iэтащхьэхэм хуащI пщIэмрэ ябгъэдэлъ зэфIэкIымрэ зыхуэдизыр къызэрагъэлъагъуэ рейтингми зыбжанэрэ и пашэ мэхъу. Иужьрей илъэсхэм ар Урысей Федерацэм и политик пщIэ нэхъ зыхуащIхэм я бжыгъэм хеубыдэ.

Ахэр гулъытэ къызэрыгуэкIыу зэрыщымытым щыхьэт тохъуэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и лIыщхьэу щыщыта лъэхъэнэм иригъэкIуэкIа лэжьыгъэхэм нэрылъагъуу къапэкIуа ефIэкIуэныгъэр. Къапщтэмэ, мэкъумэшхэкI къы­щIэгъэкIынымкIэ 20I0 гъэм КъБР-р КИФЩI-м пашэ щохъу. Социально-экономикэм хуищIа хэлъхьэныгъэхэмрэ инвестпроектхэр къызэригъэсэбэпамрэ къапэкIуащ лэжьа­пIэншэхэм я бжыгъэр нэхъ мащIэ зэрыхъуар, республикэм ику иту щат улахуэм, пенсэхэм зэрыхэхъуар, еджапIэщIэхэр, медицинэ IуэхущIапIэ зыбжанэ къызэрызэIуахар, ди къалэхэм, къуажэхэм я теплъэр зэрефIэкIуар, нэгъуэщI  Iуэху дахэ куэди.

Къанокъуэ Арсен и жумартагъыр цIыхубэм ягъэунэхуащ псапэу ищIэмкIэ, махуэшхуэхэр, Iуэху дахэхэр къызэгъэпэщыным и мылъку зэрыхилъхьэмкIэ. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, абы и жэрдэмкIэ икIи езым и ахъшэкIэ иригъэщIащ Налшык дэт мэжджытыр, КъБР-р езым фIэфIу Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 450-рэ зэрырикъум и щIыхькIэ Фэеплъ аркэр, Кавказ зауэ­жьым (I763-I864) хэкIуэда адыгэхэм я фэеплъыр, «Синдика» хьэщIэщыр, «Эльбрус» шха­пIэр иджырей мардэм иза­гъэу зэригъэпэщыжащ. ЗэрыжытIагъэххэщи, зызэщIигъэкъуа, зыдэIэ­пыкъуа цIыхухэм я бжы­гъэр къэлъытэгъуейщ.

Къэбэрдей-Балъкъэрым зиужьыным хьэлэлу зэрыхуэлэжьам пап­щIэ Къанокъуэм къыхуагъэфэщащ къэрал дамыгъэ лъапIэхэр: Зэныбжьэ­гъугъэм и Орденыр (2007), «Хэкум и ЩIыхь» орденыр, «Хэкум и пащхьэм щиIэ фIыщIэм папщIэ» орденым и IV нагъыщэр (2010), «Мамырыгъэмрэ псапэ зыпылъ Iуэху­хэмрэ папщIэ» дыщэ медалыр (2008).

ФедерацэмкIэ Советым Хамэ къэрал IуэхухэмкIэ и къудамэм и Iэтащхьэм и къуэдзэ политик цIэрыIуэр иджыпсту нэхъыбэу зи ужь итыр УФ-м хамэ къэралхэм щиIэ лIыкIуэхэр хэхынырщ, дипломатие, политикэ, экономикэ, сыт хуэдэ унэтIыныгъи къащти, Урысейр адрей къэралхэм зэрадэлэжьапхъэ жыпхъэхэр убзыхунырщ, УФ-мрэ хамэ къэралхэмрэ я зэхуаку дэлъ зэпыщIэныгъэр гъэбыдэнырщ.

Урысей-Эмират зэдэлэжьэкIэмкIэ советыр къапщтэмэ, Къанокъуэ Арсен нэхъыбэу зытелажьэр Урысей Федерацэмрэ Хьэрып Эмират Зэгуэтхэмрэ я сату-экономикэ Iуэхум ехьэлIа зэдэлэжьэныгъэм зегъэубгъунырщ, хьэрычэтыщIэхэм яхуэзэнырщ, лъэныкъуитIым я дежкIи фейдэ къызыпэкIуэн зэгурыIуэныгъэхэр зэухылIэнырщ. АбыкIэ сэбэп мэхъу урысей хьэрычэт Iуэхухэр Эмиратым щызэтеублэныр, хамэ къэралхэм къикI инвестицэхэр ди къэралым и экономикэм къыхегъэлъхьэныр.

КъБР-м къыбгъэдэкI сенаторым сытым дежи и нэIэ щIэтщ и адэжь хэкум и экономикэм тегъэпсыхьа проектхэр Москва деж щыпхыгъэкIыныр, экономикэ зыужьыныгъэр егъэфIэкIуэныр. ИкIи адыгэлI нэсыр быдэу хущIокъу Къэбэрдей-Балъкъэрым щекIуэкIым федеральнэ къулыкъущIапIэхэр щыгъуазэу щытыным, абы и псэукIэм зиужьын папщIэ дэIэпыкъуэгъу хъуным, федеральнэ, республикэ IуэхущIапIэхэр тыншу зэдэлэжьэным.

 Къанокъуэм и Iуэху бгъэдыхьэкIэр адрейхэм къазэрыщхьэщыкIыр сыт жыпIэмэ, гугъуехьхэм я хэкIыпIэхэр нэхъ псынщIэу къызэригъуэтыфырщ, зыхуигъэувыжа къалэнхэр зригъэхъулIэн папщIэ щыIэ Iэмалхэр къэзэригъэсэбэпыфырщ.

Сенатор Къанокъуэ Арсен УФ-м и Президент Путин Владимир и жылагъуэ зэIущIапIэу Налшык дэтым къокIуэ цIыхухэм щаIущIэну, я щхьэ IуэхукIэ зыкъыхуэзыгъазэхэм я гуныкъуэгъуэхэм щIодэIу, а гугъуехьхэр зэфIэхынымкIэ сэбэп мэхъу.

Си щхьэкIэ мызэ-мытIэу сыщIэсащ апхуэдэ зэIущIэхэм икIи лъэIуакIуэ, чэнджэщакIуэ къэкIуахэм ящыщу зыри игъэщIэхъуауэ слъэгъуакъым. Сабий сымаджэ зиIэхэр, псэупIэкIэ гугъу ехьхэр, лэжьапIэншэхэр, бынунагъуэшхуэхэр, хуэмыщIахэр къокIуалIэ абы и деж. Сымаджэхэр хамэ къэрал щригъашэ, лэжьапIэншэхэм IэнатIэ къащыхуигъуэт куэдрэщ, къищынэмыщIауэ, езым и мылъкум къыхих ахъшэкIэ зи Iуэху хуэмыкIуэм, социальнэ IуэхущIапIэхэм, литературэм, гъуазджэм теухуа проект зыщIхэм сыт щыгъуи ядоIэпыкъу.

Къанокъуэм и цIэр дуней псом къыщащIэ жыпIэмэ, ущыуэнукъым. АбыкIэ жысIэну сызыхуейр зыщ: дэнэ лъэныкъуэкIэ имыгъэзами, абы щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм зэращIэупщIэрщ, зэрахыхьэрщ. Арсен сытым дежи жеIэ хэхэс адыгэхэм пщIэ лей зэрахуищIыр, лIэщIыгъуэрэ ныкъуэрэ хъуауэ хамэм яхэс пэтми, я хабзэр, лъэпкъ щIэинхэр яхъумэжыным, я бзэр зэраIэщIэмыхуным иужь зэритым щхьэкIэ.

Шэрджэсхэр щыпсэу къэрал зыбжанэм лэжьыгъэ IуэхукIэ сыщыIащ, ИнтернеткIэ куэдым сапыщIащи, сыт щыгъуи согъэщIагъуэ дэни Къанокъуэ Арсен и цIэр фIыкIэ зэрыщыжаIэр, ди лъэпкъэгъухэр къызэрыхуэхъуахъуэр. Ар зэпхар КъБР-м и Iэтащхьэу зэрыщытам, иджыпсту къэрал къулыкъу зэрызэрихьэм я закъуэкъым.  АтIэ езыр хэхэс адыгэхэм щIэх-щIэхыурэ зэрахуеблагъэрщ, дэнэ сыт хуэдэ Iуэху къыщызэрагъэпэщми и мылъку зэрахухилъхьэрщ.

Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, Израилым щыIэ Кфар-Камэ къуажэм Адыгэ музей щолажьэ, къэрал псом исыр екIуалIэу, нэгъуэщI щIыпIэхэм къикIа зыгъэпсэхуакIуэхэри дыхьэрэ зыщаплъыхьу. Къэрал зэмылIэужьыгъуэ куэдым щыщ нэгъуэщI лъэпкъхэм къыхэкIахэм абы къыщащIэ шэрджэсхэр дызищIысыр, лъэпкъым и шыфэлIыфэр, хабзэхэр зыхуэдэр. Адыгэр зэрыс адэжь хэкум къэмысыф куэд щызэблокI абы, ди хъыбар зэи зэхэзымыхахэм яфIэгъэщIэгъуэн Iэджэ къыщащIэ. Мис а псор къилъытэри, ядэIэпыкъуати, Къанокъуэ Арсен и цIэкIэ пэш ящIауэ, адыгэм и тхыдэм, щэнхабзэм, хабзэм теухуа фильмхэр щагъэлъагъуэ.

КъищынэмыщIауэ, Иорданием Адыгэ щэнхабзэм и унэшхуэ щащIырти, абыи и мылъку хилъхьащ. Сириеми Америкэми щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм апхуэдэ гулъытэ яхуищIащ.

А IухущIафэхэрщ хэкупсэ нэсым, щапхъэ зытрах лъэпкъылIым цIыхухэм я арэзыныгъэрэ ехъулIэныгъэрэ къыхуэзыхьыр. Мис ахэр и лъабжьэу, Канадэм щылажьэ Адыгэ Хасэм иригъэкIуэкIа Iуэху дахэм ипкъ иткIэ, «2020 гъэм и ЦIыху» цIэ лъапIэр къыфIащауэ щытащ Къанокъуэм. Хэкум щилэжь IуэхуфIхэм нэмыщI, хэхэс гъащIэр зи натIэ хъуа ди къуэшхэм яхуищI пщIэм къыпэкIуэу ар фIыуэ къыщалъагъу адыгэ зэрыс къэралхэми.  

Зи хэкум, лъэпкъым гурэ псэкIэ хуэлажьэ цIыхуу зэрыщытым къыхэкIыу, 2018 гъэм ар хахащ ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием и тхьэмадэу. ЗанщIэу зи ужь ихьари къызыхэкIа лъэпкъым и щIалэгъуалэм гъуэгу етынырщ, щIэныгъэлIхэм защIэгъэкъуэнырщ, хьэрычэтыщIэхэм я Iуэхухэр ядэIыгъынырщ, лъэпкъ интеллигенцэр лъэ быдэкIэ гъэувынырщ.

Иджыри зы щапхъэ. 2019 гъэм ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием и нэIэ щIэту, Къанокъуэм псапащIэ егъэджэныгъэ программэр иублэри, зэпеуэкIэ къыхаха щIалэгъуалэ 30-м нэблагъэ хамэ къэралхэм я еджапIэ нэхъыфIхэм я щIэныгъэм щыхагъэхъуэну игъэкIуащ. ИлъэситIкIэ еджа ди лъэпкъэгъухэм иджы къагъэзэж, я къэухьым зиужьарэ лэжьыгъэм и пIалъэ зрагъэщIауэ. 

Мыпхуэдэ Iуэхухэр и щыпэублэкъым Къанокъуэ Арсен. Ар Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Iэтащхьэу щыщытам цIыху 300-м нэблагъэ хамэ къэралхэм щригъэджати, илъэгъуащ абы къыпэкIуа сэбэпынагъыр. Иджы ЩIДАА-м и нэIэ щIэту илъэсым цIыху 50 хуэдиз игъэкIуэну зэримурадыр жеIэ. «Япэ зэпеуэм къыхыхьэу зи зэфIэкI зыгъэлъэгъуа адыгэ ныбжьыщIэхэм фIыщIэ яхузощI. Сэ хьэкъ сщыхъуащ: апхуэдиз зэфIэкIрэ щIэныгъэрэ зыбгъэдэлъ щIалэгъуалэ щыдиIэкIэ, адыгэм къэкIуэн дахэ къыпоплъэ. Дэ абыкIэ дэIэпыкъуэгъу дыхъун хуейщ, IуэхуфIхэр дгъэбагъуэрэ, жэрдэм зиIэхэмрэ жыджэрхэмрэ защIэдгъакъуэу. ПщIэ щIэтту еджакIуэ дгъакIуэхэм къалэн гугъу яхуэдгъэувыркъым. ЕджапIэ нэхъыщхьэ цIэрыIуэхэр къауха нэужь, ахэр дэнэ щылэжьэнуи хуитщ, ауэ я бзэр, я хабзэр зыщагъэгъупщэ хъунукъым. Дэнэ щыпсэуми щылажьэми, я хэкужь къагъэзэжынущ абыхэм, я лъэпкъым къыхуэщхьэпэнущ. Дэ аращ зытетщIыхьыр. ПсынщIащэу зызыхъуэж нобэрей дунейм адыгэхэр декIуу дэбакъуэмэ, ди насыпщ», - жеIэ Къанокъуэм.

А проектым и закъуэкъым Арсен дэIэпыкъуэгъу зэрыхъур. Хэкум исхэр хуабжьу яфIэтелъыджэу хэтщ Къанокъуэм зыбжанэрэ къызэригъэпэща "StartUp 5642" хьэрычэтыщIэ проектым. Хьэрычэт Iуэхум зезыпщытыну хуейуэ Къэбэрдей-Балъкъэрым ис щIалэгъуалэм Къанокъуэр зэрадэIэпыкъу зэпеуэщ мыр. ТекIуам и Iуэхур къызэрызэригъэпэщынымрэ лажьэу зэрыригъэжьэнымрэ текIуэдэну мылъкур ярет (сом мин 250-м къыщыщIэдзауэ сом мелуаным нэс дэтхэнэми хуэзэу).

Иужьрей илъэситIым къэралыр, дуней псор егъэгулэз пандемием. Сымаджэр куэду, госпиталхэр махуэ къэс къызэIуахыу республикэр бэлыхь щыхэхуа лъэхъэнэми лъэныкъуэкIэ щытакъым ди хэкуэгъу цIэрыIуэр.  НэкIуIупхъуэхэр республикэм щызэпэубыдауэ щыщытам, мин бжыгъэкIэ иригъэгуэшащ, медицинэм и лэжьакIуэхэм уз зэрыцIалэр зыпхымыкI фэилъхьэгъуи 150-рэ, респираторхэр къахуищэхуащ. Налшык къалэ дэт «Синдика» хьэщIэщыр хуит яхуищIащ коронавирусым ицIэла сымаджэхэм яхэт медицинэ лэжьакIуэхэм я зыгъэпсэхугъуэ пIалъэр щагъэкIуэну. АдыгэлI жумартым ахъшэшхуэ хилъхьащ а зэманым КъБР-м щыпсэу унагъуэ хуэмыщIахэм, бынунагъуэшхуэхэм, ныбжь зиIэхэм хуагуэша ерыскъыр къызэращэхуа мылъкум. Апхуэдэ дыдэу гъэ къэс егъэгуфIэ Хэку зауэшхуэм и ветеранхэр.

Къанокъуэ Арсен Башир и ­къуэм и гъащIэр Iуэху зэхуэмы­дэхэмкIэ гъэнщIащ, гугъущ ар зи ужь ит псор зы тхыгъэм къибгъэзэгъэну. Къэрал лэжьакIуэ емызэшым и гуащIэмрэ къарумрэ къыщыщIидзэр и унагъуэращ.  И гу­фIэгъуи и нэщхъеягъуи ди­гуэшу, диIыгъыу абы къыдогъуэгурыкIуэ и щхьэгъусэ ФатIимэ, псапэу ищIэмкIэ республикэм къыщацIыхуа бзылъхугъэ гуакIуэр. Зэщхьэгъусэхэм я ехъулIэныгъэхэм иригушхуэу бынищ, я лъэр жану щIэзыгъэкI пхъурылъху цIыкIухэр яIэщ. А псори и щыхьэтщ адыгэлI щыпкъэр политик, жылагъуэ лэжьакIуэ щэджащэу зэрыщытым нэмыщIи, и унагъуэ дахэмкIэ зэрыщапхъэм.