Илъэс плIыщI ипэкIэ, 1980 гъэм бадзэуэгъуэм и 19-м щыщIэдзауэ шыщхьэуIум и 3-м пщIондэ, Совет Союзым щекIуэкIащ Гъэмахуэ Олимп Джэгухэр. Ди къэралым апхуэдэ пщIэ щигъуэтар а зэращ. Пэжщ, иужькIэ, илъэс 34-рэ дэкIауэ, ЩIымахуэ Олимп Джэгухэр къытлъагъэсащ. АрщхьэкIэ и мыхьэнэкIи, кърихьэлIа спортсменхэмкIи, къахуихьа хэхъуэмкIи ар зыкъомкIэ нэхъ лъахъшэщ, щекIуэкIари СССР-м къытепщIыкIыжа Урысей Федерацэращ.
1974 гъэм жэпуэгъуэм (октябрым) и 23-м Венэ щызэхэта Дунейпсо Олимп Комитетым (МОК) и зэIущIэм щагъэбелджылын хуейт илъэсих дэкIмэ щыIэну Гъэмахуэ Олимпиадэр хэт иригъэблэгъэнуми. Абы щызэпэщIэуват ЩIы хъурейр зэхуэзымыгуэшыф социализмэм и пашэ Совет Союзымрэ империализмэм и гъуазэ Америкэм и Штат Зэгуэтхэмрэ. Iэ зыIэтынхэр гуитI-щхьитIт. Арати, зэгурыIуащ 1980 гъэм - Мэзкуу, 1984 гъэм Лос-Анджелес лъагъэсыну. Япэ дызэрырагъэщар дыдейхэм къалъытащ коммунизмэм хуэкIуэ гъуэгур дуней псом къыщащтауэ. АрщхьэкIэ хэт ищIэнт абы иужькIэ Совет Союзыр мыгувэу щэщэжыну?!
Мэзкуу щыIэну зэхьэзэхуэр къызэIуахыным зы мазэ иIэжу Пасэрей Олимпым мафIэр щыщIагъэнащ. Алыджым, Болгарием, Румынием кIуэцIрахри, ар СССР-м къахьэсащ. Молдавием и Леушены жылагъуэм и деж ар щызэIэпахри, Кишинёв, Киев, Полтавэ, Харьков, Белгород, Курск, Орёл, Тулэ, Подольск къызэрырагъэнэкIащ. Мэзкуу къыщысар Олимп Джэгухэр къызэIуахыным зы махуэ иIэжущ. ЦIыху минищэм щIигъу къыщызэхуэса стадионым олимп мафIэр бадзэуэгъуэм и 19-м кърихьащ атлетикэ псынщIэмкIэ щэнейрэ олимп чемпион Санеев Виктор. Баскетболист цIэрыIуэ Белов Сергей ар IэщIилъхьэри, зэхьэзэхуэм и мафIэр абы пигъэнащ.
Олимпиадэр щекIуэкIыну Мэзкуу къыхахами, зэпеуэ лIэужьыгъуэхэр нэгъуэщI къалэхэми лъагъэсащ. Апхуэдэ пщIэ ягъуэтащ Ленинград, Минск, Киев, Таллин.
Иджыри къэс къегъэбыдэкIауэ щыта Совет Союзым зэи щамылъэгъуа телъыджэт Олимп Джэгухэр. Абы ирихьэлIэу Мэзкуу и дэтхэнэ плIанэпIэри ягъэцIууат, тыкуэнхэм щIэз хъуат хамэ къэрал хьэпшыпхэмрэ ерыскъыхэкIхэмрэ. ДыгъуэгъуакIуэхэр, фадафэхэр, диссидентхэр, къэхьпэхэр къалащхьэм дагъэкъэбзыкIат. Абыхэм япIэкIэ Мэзкуу яуфэбгъуат граждан щыгъынкIэ хуэпа милицэм и лэжьакIуэхэмрэ КГБ-м и щэхурылажьэхэмрэ.
Олимпиадэр гуфIэгъуэкIэ къызэрызэIуахыну щIыкIэм илъэскIэ зыхуагъэсащ. Абы спортсменрэ артисту мин 16-м щIигъу хэтащ.
Мэзкуу щыIа Олимп Джэгухэр фагъуэ ищIащ и пэ къихуэу, 1979 гъэм и дыгъэгъазэм (декабрым), советыдзэр Афганистаным зэрихьар ямыдэу къухьэпIэм и къэрал куэдым я лIыкIуэхэр, США-р я пашэу, къызэрырамыгъэкIуам. Къэрал 50-м щIигъум я спортсменхэр Совет Союзым щыIакъым.
Апхуэдэу щыт пэтми, СССР-м къэкIуащ нэгъуэщI къэралхэм къикIауэ спорт делегацэхэм хэтрэ зыплъыхьакIуэу цIыху мин 226-м щIигъу. Ар ди къэралым нэхъапэм щамылъэгъуа телъыджэт.
Совет Союзым и командэ къыхэхам хэтхэм Мэзкуу щыIа Олимпиадэм медали 195-рэ къыщахьащ, 80-р дыщэу. НэгъуэщI къэрал 36-м къикIахэри къыхэжаныкIащ.
1980 гъэм япэу ди къэралым щекIуэкIа Олимпиадэр ди лъахэгъухэм хуабжьу яхуэфIащ. Джылахъстэней пщащэ Ахэмын Еленэ зыхэта СССР-м волейболымкIэ и цIыхубз командэ къыхэхар псоми ефIэкIри чемпион хъуащ. Налшыкдэс Рогожин Сергей шы, спортымкIэ дыщэ медалыр къихьащ. Адыгейм щыщ Емыжь Iэрамбий дзюдомкIэ жэз медалыр зыIэригъэхьащ.
БлэкIа лIэщIыгъуэм и 70 гъэхэм и кIэухым цIыхубз волейболым и вагъуэр щылыдащ адыгэ бзылъхугъэ телъыджэ, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер Ахэмын Еленэ. 1978 – 1982 гъэхэм Свердловск (иджы Екатеринбург) и «Уралочка» командэм хэту ар СССР-м и чемпион тхуэнейрэ хъуащ, Европэм и чемпионхэм я кубокыр тIэунейрэ зыIэригъэхьащ. Къэралым и гуп къыхэхам 1979 – 1983 гъэхэм зэпыу имыIэу ираджащ икIи абы дэщIыгъуу Европэмрэ Олимп Джэгухэмрэ дыщэ медалхэр къыщихьащ, дунейпсо чемпионатым зыкъыщигъэлъэгъуащ. Ахэмын Еленэ и закъуэщ ди лъэпкъэгъу цIыхубзхэм Олимп чемпиону къахэкIар.
И ныбжьыр илъэс пщыкIутI щрикъум адыгэ бзылъхугъэм волейболым ерыщу зыхуигъасэу щIидзащ икIи, зэман дэкIри, Совет Союзым тепщэныгъэр щызыIыгъ, Европэми фIыкIэ къыщацIыхуа Свердловск и «Уралочка» командэм хыхьэну хузэфIэкIащ. ХузэфIэкIам и закъуэкъым, атIэ гупыр зыгъэгуп, абы и пашэ хъуащ.
1979 гъэм нэхъ утыкушхуэм ихьащ. А илъэсым Франджым щекIуэкIа Европэм и чемпионатым ар зыхэта СССР-м и командэ къыхэхар зыри зыпэмылъэщынт икIи дыщэ медалыр IэщIэлъу къигъэзэжащ. Ар хуабжьу ехъулIэныгъэ инт, ауэ лъагапIэ нэхъыщхьэр къыщыпэщылъыр дяпэкIэт - Мэзкуу щыIэну Гъэмахуэ Олимпиадэм хуэфэщэну IущIапхъэт.
Совет Союзым волейболымкIэ и цIыхубз командэ къыхэхам ерыщу зэхьэзэхуэм зыхуигъэхьэзырт. Я деж щекIуэкIыну Олимпиадэм абы щыджэгухэм къыщагъэлъэгъуэну хущIэкъурт я зэфIэкI лъагэр. Ар зрагъэхъулIэн папщIэ я зэмани къаруи еблэжыртэкъым. Гупым и пашэт и ныбжьэгъухэр сыт щыгъуи тезыгъэгушхуэ Ахэмын Еленэ.
И пIалъэр къэсри, гъэмахуэ Олимп Джэгухэр Мэзкуу и «Лужники» стадионым Iэтауэ къыщызэIуахащ. ЦIыхубз волейболрат дэ ди плъапIэ нэхъыщхьэр - Совет Союзым и командэ къыхэхам хэту абы зыкъыщигъэлъэгъуэнут Ахэмын Еленэ.
Дыщэм щыщIэбэныну кIэух зэIущIэм Германие Демократ Республикэм и командэр къащыхуэзащ. Ар хуабжьу лъэщт икIи игъэкIуэтыгъуейт.
Япэ джэгугъуитIым лъэныкъуэхэр щызэрытегъэкIуакъым. Ещанэри хуабжьу ухэзыгъаплъэу дыдейхэм ирагъэжьащ. Iуэхур хэкIыпIэншэ щыхъум, СССР-м и гуп къыхэхам и тренер нэхъыщхьэ Карполь Николай джэгум къыхигъэхьащ и «Iэщэ гъэпщкIуар» - Ахэмын Еленэ. Зэрыщыгугъауэ, зэIущIэм и екIуэкIыкIэм абы напIэзыпIэм зригъэхъуэжащ. Адыгэ бзылъхугъэм очкоих зэкIэлъхьэужьу гупым къыхуихьащ икIи и ныбжьэгъухэм я гур къызэригъэгъуэтыжащ. Ар лъэщу ебгъэрыкIуэрт икIи ныкъусаныгъэншэу зихъумэжырт. КъызэщIэрыуэжа ди волейболисткэхэм адэкIэ нэмыцэхэм я щхьэр кърагъэIэтакъым икIи 15:13-уэ хагъэщIащ.
Зи къарумрэ зэфIэкIымрэ шэч къытезыхьэжа ГДР-м и командэ къыхэхар еплIанэ зэIущIэм ужьыхыжыпащ. АдэкIэ зэрыныкъуэкъуэн гукъыдэж абы щыджэгухэм яIэжтэкъым икIи 15:7-уэ икIуэтащ.
Апхуэдэу Ахэмын Еленэ и фIыгъэкIэ Совет Союзым волейболымкIэ и цIыхубз командэ къыхэхар Гъэмахуэ Олимпиадэм 1980 гъэм щытекIуащ. Дэри, зэи къэмыхъуауэ, диIэ хъуащ адыгэ пщащэхэм къахэкIа япэ Олимп чемпион. ТекIуэныгъэ иныр къэзыхьа СССР-м и командэ къыхэхам щыджэгухэмрэ абы и тренерхэмрэ зэхэлъэдэжауэ IэплIэ зэхуащIырт, зэхъуэхъужхэрт. Тренер нэхъыщхьэ Карполь Николай псоми псалъэ гуапэ яжриIэрт, ауэ Ахэмын Еленэ нэхъ къыхигъэщхьэхукIырт, и фIыгъэкIэ зэIущIэ хьэлъэм зэрыщытекIуам папщIэ.
Зэхьэзэхуэм еплъыну кърихьэлIахэм щIалитI къахэжауэ абыхэм къахуэжэрт. Мылицэри адрей хъумакIуэхэри къапэмылъэщу ахэр утыкум къилъэдащ икIи удз гъэгъа Iэрамэшхуэр Iэнкун хъуа Ахэмыным IэщIалъхьащ. А щIалитIыр и адэм и хэкужь Къэбэрдейм икIат.
КъыкIэлъыкIуэ илъэсым Ахэмын Еленэ и гъащIэм зэхъуэкIыныгъэшхуэ къыщыхъуащ: Одессэ и «Черноморец» футбол командэм щыджэгу Соколовский Игорь дэкIуэри, 1981 гъэм Украинэм Iэпхъуащ. Дауи, къыхэкIыжын хуей хъуащ игури и псэри зыкIэрыпщIа Свердловск и «Уралочка» гуп телъыджэм.
Олимп чемпионкэр гуфIэжу зыхагъэхьащ здэIэпхъуа Одессэ и «МедИн»-м. Ари СССР-м волейболымкIэ и гуп нэхъыщхьэм щыджэгурт. ИлъэсиблкIэ хэтащ Еленэ абы икIи ехъулIэныгъэфIхэр къыхуихьащ. ИужькIэ Финляндием, Польшэм, нэгъуэщI къэралхэм я командэхэм зэфIэкI инхэр къыщигъэлъагъуэу щыджэгуащ.
Ахэмын Еленэ Хэкум куэд зэрыхуилэжьар гулъытэншэ хъуакъым. «За доблестный труд» медалыр, «СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер» цIэ лъапIэр абы къыхуагъэфэщащ. Ар щапхъэ яхуэхъуащ волейболымкIэ къэралым и гуп нэхъыщхьэм 80 гъэхэм щыджэгуа Налшык и «Университет»-м хэта Лий Ларисэ, ЗекIуэрей Эльвирэ сымэ, нэгъуэщI ди лъэпкъэгъу куэдми.
Мэзкуу щыIа XXII Олимп Джэгухэм я чемпион Рогожин Сергей Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм къыщалъхуащ. СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастерщ. Шы спортымкIэ Налшык и «Урожайм» хэтащ. 1980 гъэм Москва щекIуэкIа Олимпиадэм троеборьемкIэ командэ зэхьэзэхуэм дыщэ медалыр къыщихьащ. Ар и гъэсэнщ Совет Союзым щэнейрэ и чемпион, Урысей Федерацэм пщыкIухрэ щытекIуа, шы спортымкIэ дунейпсо категорие зиIэ судья, къэралым щIыхь зиIэ и тренер Къуныжь Мухьэрбий.
Олимпиадэ нэужьым 1983 гъэм Кострома щызэхэта СССР-м и чемпионатым щыIэу Рогожин Сергей зытеса шыр лъэпэрапэри къехуэхащ, езыри шы лъабжьэм щIэхуэжри, зэшэзэпIэу иукIащ. Нобэр къыздэсым шууейхэр а щIыпIэм «Рогожиным и лъагапIэкIэ» йоджэ, ди спортсменым и фэеплъ абдежми щытщ.
Емыжь Iэрамбий, адрей адыгэ дзюдоист Iэзэ куэдми яхуэдэу, къыщыщIидзар самбэращ. А спорт лIэужьыгъуэмкIэ Совет Союзми Европэми я чемпион хъуауэ ар абы ихъуэжащ. Щхьэусыгъуэр зыхыхьа дзюдор Олимп Джэгухэм зэрыхэтырт. Самбэм апхуэдэ мыхьэнэ иратыртэкъым.
Илъэс зытIущ нэхъ дэмыкIыу Емыжь Iэрамбий дзюдомкIэ къэралым и чемпион хъуащ икIи СССР-м и командэ къыхэхам хагъэхьащ. 1980 гъэм Мэзкуу щекIуэкIа гъэмахуэ Олимп Джэгухэм щытекIуэну абы хуабжьу и нэ къикIырт. АрщхьэкIэ хъуакъым. Къылъысар домбеякъ медалращ, ауэ ар куэдым япэ ирегъэщ.
Бэнэныр щигъэта иужькIэ Емыжь Iэрамбий и IэщIагъэм адрейхэр хуигъасэу щIидзащ икIи ехъулIэныгъэшхуэхэр абыи щызыIэригъэхьащ. Илъэс зыбжанэкIэ ар Германием щылэжьащ. Абы игъэсахэр спортсменхэм я закъуэкъым, атIэ нэмыцэ тренер щIалэщIэхэри и нэIэм щIэтащ.
XXII гъэмахуэ Олимп Джэгухэр шыщхьэуIум и 3-м Iэтауэ щызэхуащIыжащ тхьэмахуитI ипэкIэ ар къыщызэIуаха «Лужники» стадионым. Аргуэру ар я нэкIэ ялъагъуащ цIыху минищэм щIигъум, мелуанхэр телевизорхэмкIэ дуней псом щыкIэлъыплъащ. Олимп гимныр щIэту олимп ныпыр щрахьэхыжым метрий зи лъагагъ олимп Мыщэм уэгум зыщиIэту хуежьащ. Абы и нэпсыр къызэрыщIэкIам цIыхухэм я гур къызэфIигъэнат. Лещенкэ Леврэ Анциферовэ Татьянэрэ къыкIэлъыкIуэу зэдагъэзэщIа «До свидания, Москва!» уэрэдым игъэгъыпахэри гъунэжщ.
Апхуэдэу гум къинащ 1980 гъэм ди къэралым япэу икIи иужьу илъэс плIыщI ипэкIэ щекIуэкIа гъэмахуэ Олимп Джэгухэр. Абы щыгъуэм тхузэфIэмыкIынрэ дызыпэмылъэщынрэ щымыIэу къытщыхъурт, къыдэхъулIэхэри мащIэтэкъым. Хэт ищIэнт илъэс зыбгъупщI нэхъ дэмыкIыу а псори Совет Союз абрагъуэм дэкIуэдыну?
Волейболисткэ Iэзэ Ахэмын Еленэ.
Шууей гъуэзэджэ Рогожин Сергей.
Мэзкуу щекIуэкIа Олимпиадэм къыщыхэжаныкIа Емыжь Iэрамбий.
