Къурш хъыбар

Дунейр къызэригъэщIрэ илъэс мелард бжыгъэ хъужами, цIыхур абы куэд щIауэ щыпсэуми, мы ЩIым щэхуу пкърытыр иджыри къэс къахуэтIэщIакъым. ЗыхэтщIыкIыр зырикIщ, къыдгурымыIуэмрэ дымылъагъумрэ елъытауэ. Ауэ, иужьрей къэхутэныгъэхэм ящыщщ Кърымымрэ Кавказымрэ зы къурш тхыцIэм щыщу къызэрахутар.

Дызэрыщыгъуазэщи, Кърымымрэ Кавказымрэ Евразие щIыналъэм щыщщ. Ауэ а тIум я зэхуакум хы ФIыцIэр дэтщи, игъащIэ лъандэрэ апхуэдэу щытауэ, тIури щхьэхуэу, зыкIи зэпымыщIауэ я гугъащ.

КъыщыщIэддзэнщ лъэхъэнэжьым, ахэр тIыгуу хыщхьэм къыхэщу щыщытам.

Ди щIыналъэр къапщтэмэ, пасэрей псы псэущхьэхэр зыхэжыхьа мывэ гъэщIэгъуэнхэм псыхъуэхэм уащрохьэлIэ. Псалъэм папщIэ, мэл бжьакъуэм хуэдэу шыхьа аммонитхэр, шэ папцIэм ещхь белемнитхэр, къинэмыщIхэри. Апхуэдэщ Европэмрэ Азиемрэ зэрыщыту. Ахэр къыздикIам и жэуап къалъыхъуэу, еджагъэшхуэхэм къэхутэныгъэ куэд ирагъэкIуэкIащ. ИкIэм-икIэжым, псори арэзы зэдытехъуащ илъэс мелардкIэ узэIэбэкIыжмэ, пасэрей континентхэу Гондванэрэ Лавразиемрэ я зэхуакум Тетис зыфIаща тенджыз абрагъуэ дэтауэ. А зэманым континентхэр кIэщI-кIэщIурэ хъейт, «къакIухьти», Тетисри и пIэ иттэкъым.

Илъэс мелуан 66-кIэ узэIэбэкIыжмэ, кайназой лъэхъэнэу иджыпсту дызыхэпсэукIыр къыщыщIидзам, Африкэмрэ Аравий хытIыгу ныкъуэмрэ ищхъэрэкIэ дэкIуейрт, Тетисыр ихузурэ. Зи гугъу тщIы щIыналъэхэр кIуэтащ Испаниемрэ Оманымрэ зытет литосферэ плитэхэм яжьэхэуэху. А зэжьэхэуэм иужькIэщ Пиренейхэри, Альпхэри, Кавказри, Гималайри къуршу къыщыдрихуеяр. ЕкIуэкIыу зызыIэта бгыжьхэм Тетис хышхуэр тIу иращIыкIри, ищхъэрэкIэ къыщыунэхуащ Паратетис зыфIаща хыр. Мис а Паратетисырщ хы ФIыцIэри, Iузэври, Каспийри, Аралри къызытехъукIыжар.

Кавказ къуршымрэ Кърымым ибгхэмрэ нобэ зэрытцIыху сэфэтым иту и пIэ щизэгъар илъэс мелуан 14-кIэ узэIэбэкIыжмэщ. Абы ирихьэлIэу къуршыр зыхэпIиикIыу щыта Паратетисыр тIу ирищIыкIри, къэунэхуащ Щэрмэт тенджызымрэ хы Курытымрэ. Щэрмэт тенджызыр апхуэдизкIэ инти, Австрием къыщыщIэдзауэ Пакистаным нэс я зэхуаку дэлъ щIыналъэр зэрыщыту псы лъабжьэт. КъыкIэлъыкIуэ илъэс мелуани 4-м Щэрмэт тенджызым Кърымымрэ Кавказымрэ фIэкIа нэгъуэщI тIыгу имыIэу, къэгъуэгурыкIуащ.

Хы Iуфэм гъащIэр къыщикъуэлъыкIырт. Щэрмэт тенджызым и Iуфэлъафэм щызэхэзекIуэрт пылым и пэм хуэдэ пыту, я жьафэр белыпэм хуэдэу къигъэщIа псэущхьэ гъэщIэгъуэнхэр, лъэбжьанэм ипIэкIэ лъапэ зыпыт, шы теплъэхэр, пасэрей носорогхэр, хьэмыщэхэр, дзэпкъ жанхэр къызыIупIиикI джэду лIэужьыгъуэхэр, нэгъуэщIхэри. Псым хэсыр бдзэжьей лIэужьыгъуэ зыбжанэрэ моллюскхэмрэт.

Хуэм-хуэмурэ псыр ехри, къэунэхуащ Босфор тIууащIэр. Кавказымрэ Кърымымрэ и Iэхэлъахэр игъущыкIри, псы лъабжьэм щIэлъа щIыналъэхэр къыщIэщащ. ЦIыху цIыкIур къэунэхуу, Кавказ куэщIым лъэпкъ щихъухьыжа лъэхъэнэм ирихьэлIэу Щэрмэт тенджызыр апхуэдизкIэ ехати, Кърымымрэ Кавказымрэ кIапсэм хуэдэу зэпыту, я зэхуакум къуэ дэкIыу, абы псы уэр дэжу къыщIэщащ. Хышхуэми Акын гуэлымрэ Хъэзэр гуэлымрэ фIэкIа къыхэмынэу игъущыкIат.

Ауэ, ди лъэхъэнэм ипэкIэ 5400 гъэхэм, нобэ тцIыху Ибериемрэ Африкэмрэ я зэпылъыпIэм деж щIыхъей шынагъуэ къыщыхъущ, Гибралтар тIуалэр нэхъри зэкIэщIитхъри, Атлантикэ хышхуэм ипс шыугъэр а тIуалэмкIэ къыдэлъадэурэ КъуэкIыпIэмкIэ щыIэ щIыналъэхэр ирилъэсэхыу къиутIыпщат. Ар илъэс бжыгъэкIэ, хуэм-хуэмурэ къекIуэкIа къэхъукъащIэкъым. АтIэ, напIэзыпIэм зыкъызыкъуэзыха гузэвэгъуэшхуэти, цIыху куэд хэкIуэдащ. Псыдзэр Кавказ къуршым къилъадэри, алъандэрэ къызэрыгуэкI гуэлу ита Ахын зиIэтащ и Iуфэхэм къащхьэпрыпкIыу. ЗызыIэта гуэлым къуршым аргуэру тIу ирищIыкIыжащ, къухьэпIэ кIапэм хуэзэу дэкI къуэ псор щIилъафэу. А зэманырауэ жаIэ Iузэври, Босфор, Къерч тIуалэхэри къыщыунэхуар.

А щIыуэпс насыпыншагъэр зэгуэр зэрыщыIам, абдеж цIыхур хуиту зэрыщысам и щыхьэтщ нобэр къыздэсым хы ФIыцIэм и лъабжьэм къыщIах жьэгупIэхэмрэ кхъуэщын хьэкъущыкъухэмрэ.