Дыгъэгъазэ

Астрономхэм къызэрабжамкIэ, 2023 гъэм Дыгъэм, ЩIы Хъурейм и джэлэсым елъытауэ, бжьыхьэмрэ щIымахуэмрэ я зэхэкIыгъуэ дыдэу зыщигъазэр дызэрыт мазэм и 22-м пщэдджыжьым сыхьэти 6-рэ дакъикъэ 27-м секунд 19-м техуэущ (Москва къалэм къызэрыщабжымкIэ).

ЩIыуэпсым кIэлъыплъхэм зэрыжаIэмкIи, ди планетэм ищхъэрэкIэ гъэза и щIэлъэныкъуэм щIымахуэр а далэм къыщыщIэдзауэ ипэжыпIэкIэ къыщихьэу аращ. НэгъуэщIу къэдгъэлъагъуэмэ, дыгъэгъазэм и 22-м икIыу 23-м хуэкIуэ жэщыр, илъэс псом тетщIыхьмэ, абдежым щынэхъ кIыхь дыдэщ, къыкIэлъыкIуэ махуэр зэрыщынэхъ кIэщIым ещхьу. А далэр къызэрыдгурыIуэ хъунум и гугъу тщIымэ, нэхур къыттезыгъащхьэ, дызыгъэхуабэ бзий дыщафэхэр ди планетэм ищхъэрэкIэ гъэза и щIыналъэхэм мащIэ дыдэу фIэкIа щатемыпсэ лъэхъэнэм дынэсауэ аращ. Ар хуозэ високоснэ илъэсхэм деж дыгъэгъазэм и 22-м, мыдрей гъэхэм дыгъэгъазэм и 21-м.

ЩIыуэпсым и зыхъуэжыкIэ

Ижь-ижьыжкIэ псэуа къэхутакIуэхэми гу лъатат ЩIы Хъурейм и къекIэрэхъуэкIыкIэм тещIыхьауэ, Дыгъэр «къызэрытпекIуэкIми» зэрызихъуэжым, щIымахуэм деж лъагэу зимыIэтыщэрэ дызэригъэхуаби щымыIэу. Апхуэдэу щIэхъум и щхьэусыгъуэр, астрономие щIэныгъэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, дыгъэгъазэм и 21-м ирихьэлIэу ЩIы Хъурейм и экваторыр Дыгъэр здэщыIэм, градус 23-м зымащIэкIэ фIэкIа щIимыгъуу, хуэлъэныкъуабэ дыдэ зэрыхуэхъурщ. Абдежым ди планетэм и ищхъэрэ лъэныкъуэхэмкIэ махуэм и нэхур - сыхьэти 7-м нэблагъэкIэ, жэщым и кIыфIыр - сыхьэт 17-кIэ щекIуэкI хабзэщ. Ищхъэрэ Жыжьэм щыпсэухэм я гугъу тщIымэ, мы махуэм Дыгъэр щамылъагъуххэр нэхъыбэщ, щIэплъыпIэм къызэрыкъуэмыщым къыхэкIыу.

Ди нэгу къытхущIэгъэхьэнущ блэкIа зэман жыжьэхэм бгъуэнщIагъхэмрэ щIыунэхэмрэ фIэкIа псэупIэ зимыIахэм я дежкIэ щIымахуэр щIыIэмрэ мэжэщIалIагъэмрэ къащытепсыхэ лъэхъэнэу зэрыщытари.

Астрономие щIэныгъэм мыхьэнэшхуэ зрит мы Iуэхугъуэр зэрытекIыу, нэхъ жыжьэ дыдэу ипщэ щIыналъэхэмкIэ екIуэкIа Дыгъэр, дыщыпсэу лъэныкъуэхэмкIи гъатхэр къызэрыщригъэхьэжын хуейр игу къэкIыжа фIэкIа умыщIэну, хуемыпIэщIэкIыщэрэ «къелъэпIэстхъэкIыжу» и гъуэгуанэ кIыхьым къытоувэж. Абы къыдэкIуэу, илъэсыщIэм ирихьэлIэу махуэм и кIыхьагъым дакъикъиблым нэскIэ хэхъуэжынущ.

Мы махуэр зэрыщыIэм ди лъэпкъым щыщхэми гу лъамытэнкIэ Iэмал иIакъым. ЖытIам и щыхьэту къэувыфынущ илъэс щитI ипэкIэ нэгъуэщI щIыналъэхэм къикIыу адыгэхэм я деж къэкIуауэ щыта зыплъыхьакIуэ-зекIуэлIхэм къытхуагъэна тхыгъэхэм ярытхэри.

Апхуэдэхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, адыгэхэм «Дыгъэгъазэ» зыфIаща махуэм иращIэкIыу щыта Iуэхухэр, муслъымэн диныр къыщащтэм, тIэкIу-тIэкIуурэ яIэщIэхуащ.

ЩIэныгъэлIхэми цIыху къызэрыгуэкIхэми дыгъэгъазэм хуаIэ еплъыкIэр щызэтехуэ щыIэщ. Абыхэм ящыщщ ар щIыуэпсым къыщыхъу гу зылъытапхъэ зэблэкIыгъуэ нэхъ лъэщ дыдэхэм зэрыхабжэр. Нэхъыбэм къызэрызэдалъытауэ, а махуэм ирихьэлIэу къамыгъэсэбэпыж е зэрамыхьэж хьэпшыпхэмрэ щыгъынхэмрэ зыхуей гуэрхэм етыжыпхъэщ е хыфIэдзапхъэщ, унэ кIуэцIхэр къыщIэгъэкъэбзыкIын, лъапсэм щикъухьахэр щызэщIэкъуэн зэрыхуейри абы хэтыжу.

Ауэ, адэкIэ зэхъуэкIыныгъэфIу дызыщыгугъхэм гъуэгу ягъуэтыныр аркъудеймкIэ зэрызэфIэмыкIынур къызыгурыIуэжхэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ, илъэсыщIэпежьэу хьэл-щэныфIхэр зэрызыхэтпщэным, дигу иримыхьхэр зэрызыхэдныным, зи щIыхуэ ттелъхэм зэреттыжыным, зи жагъуэ тщIахэм дазэрекIужыным ди гупсысэр тедухуапхъэщ.   

ЩIымахуэ плъыфэбэ

Нэщэнэхэм иригъуазэхэм жаIэм тетщIыхьмэ, дыгъэгъазэм и 22 пщэдджыжьым и плъыфэм елъытащ щIымахуэм адэкIэ зыкъызэрыдигъэлъагъунури. Псалъэм папщIэ, а махуэр щIыIэбжьрэ жьапщи щымыщIэмэ, къэкIуэнум къытхуихьынур уаерэ уэсрэщ, уафэр къащхъуэрэ дыгъэри къыджьэхэлыдэмэ (лъахъшэ пэтми), дунейм и щытыкIэм куэдрэ дызэригъэгуфIэнум шэч къытевмыхьэ. А махуэм жыгхэм жэп ятрищIэмэ, ари нэщэнэфIу ялъытэ – гъэр бэву къызэрыщIэкIынум и хъыбарегъащIэщи.  

Махуэ 88-кIэ

Бжыгъэхэр нэсу зэкIэлъыгъэкIуэнымрэ зэгъэзэхуэнымкIэ астрономхэр математикхэм къазэрыкIэрыху щыIэкъым. Ар икIи гурыIуэгъуэщ. АтIэ, абыхэм къызэрабжамкIэ, «щIымахуэ дыдэу» дыгъэгъазэм и 22-м щIэзыдзар щикIынур махуэ 88-рэ сыхьэт 23-рэ дакъикъэ 38-рэ дэкIа иужькIэщ. НэгъуэщIу жытIэмэ, дызыхуэкIуэ 2024-нэ гъэм гъатхэпэм и 20-м сыхьэтыр 6-рэ дакъикъи 6-рэ секунди 3-м дежщ. Абдежращ, зэрытщIэщи, гъэрэ щIырэ щызэхэкIри. Абы и щыхьэтщ щIымахуэ жэщхэм я нэхъ кIэщI дыдэмрэ (сыхьэт 11-рэ дакъикъэ 48-рэ секундэ 52-р) махуэхэм я нэхъ кIыхьымрэ (сыхьэт 12-рэ дакъикъэ 11-рэ секунди 8-р) а далэм зэрыхуэзэри…