1894 гъэм абыкIэ жэрдэмыр къыхэзылъхьар Америкэм и Штат Зэгуэтхэм хыхьэ Пенсильвание щIыналъэм хыхьэ Ойл-сити къалэ цIыкIум ныбжьыщIэхэм курыт щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ а щIыпIэм и инспектор Бэбкок Чарльзщ.
Бзухэм я дунейпсо махуэр (International Bird Day) иужькIэ Европэми нэсащ. Иджы ар илъэс къэс дуней псом щагъэлъапIэ, ЮНЕСКО-м «ЦIыхумрэ биосферэмрэ» и программэм тету. Мэлыжьыхьым и 1-р къыхэзыхауэ щытахэм ар тращIыхьащ а зэманым нэхъ нэрылъагъуу бзухэр щIыпIэ хуабэхэм къилъэтыкIыжу къызэрагъэзэжым.
Дамэ зытет къуалэ цIыкIухэм ядэIэпыкъуным теухуа гупсысэр 20-нэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм ди къэралми къэсащ. 1910 гъэм школ егъэджакIуэ Бузук Пётр езыр зыдэс Хортицэ къуажэм къыщызэригъэпэщащ ЩIыуэпсыр зыхъумэхэм я зэгухьэныгъэу бзу абгъуэр дамыгъэ зыхуищIар. Абы хэтахэм бзу цIыкIухэр, ягъашхэрт, адэкIэ-мыдэкIэ унэ цIыкIухэр щыхупадзэрт.
1917 гъэм екIуэкIа революцэм а Iуэхур дэкIуэдыжащ. АрщхьэкIэ къэунэхуа къэралыгъуэщIэми мыр IэщIыб щыхъущакъым. 1924 гъэм и гъэмахуэм СССР-м щекIуэкIащ Юннатхэм я союзпсо зэхуэс. Биостанц нэхъыщхьэм и егъэджакIуэ Дергунов Николай абы къыщыхилъхьащ Бзухэм я махуэр щIэрыщIэу ди къэралым щыгъэувыжын хуейуэ икIи ар 1926 гъэм СССР-ми щагъэлъэпIащ.
Абы иужькIэ ди къэралым и щIыпIэ псоми къыщыунэхуащ бзухэр зыдж щIэныгъэм – орнитологием - дихьэх ныбжьыщIэхэм я зэгухьэныгъэхэр. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым Бзухэм я махуэр Мэзкуу и щIыпIэ псоми щаIэтащ. Абы щыгъуэ а Iуэхум ныбжьыщIэ мини 5-м нэблагъэ къекIуэлIауэ щытащ. ИужькIэ, 1928 гъэм, ди къэралым зи гугъу тщIы махуэм щызэхаша апхуэдэ щIыхьэхум хэта сабий мин 65-м щIигъум бжэндэхъу абгъуэу мин 15-м нэблагъэ адэкIэ-мыдэкIэ щыпащIат.
Хэку зауэшхуэм и зэманым мы Iуэхур зэпагъэуами, 1948 гъэм ар аргуэру кърахьэжьэжащ. 1953 гъэм зи гугъу тщIы лэжьыгъэ щхьэпэм еувэлIащ школакIуэу мелуани 5-м щIигъу. Пэжщ, 20-нэ лIэщIыгъуэм и 60 - 70 гъэхэм дызытепсэлъыхь щIыхьэхум хуэдэхэр ирамыгъэкIуэкIыж хъуат, арщхьэкIэ Урысейм и бзухэр хъумэнымкIэ зэгухьэныгъэу 1993 гъэм къызэрагъэпэщыжар тегъэщIапIэ ящIри, мы Iуэхум аргуэру зыкърагъэужьыжащ.
Телъыджэращи, 1999 гъэм Мэзкуу и школакIуэхэм къэлъэтэж бзухэм папщIэ абгъуэ IэрыщIу 500-м щIигъу ягъэхьэзырат икIи ахэр мэлыжьыхьым и 1-м жыгхэм щыпащIат. КъыкIэлъыкIуа 2000 гъэм а къалэм, ди къэралым и щыхьэрым, и Правительствэм Бзухэм я махуэр гъэлъэпIэныр жылагъуэ Iуэхуу къилъытащ. Абдежым щегъэжьауэ, Урысей Федерацэм и дэтхэнэ щIыналъэми абы гулъытэ ин щыхуащI. Курыт еджапIэхэм щIэсхэм, орнитологием дихьэх ныбжьыщIэхэм я зэгухьэныгъэхэм хэтхэм къызэрагъэпэщ зэхьэзэхуэхэр теухуащ къэкIыгъэхэм, псэущхьэхэм, зэрыщыту къатщтэмэ, дыкъэзыухъуреихь дунейм хуэсакъын, гулъытэ хуэщIын зэрыхуейм.
ЩIыуэпсым хэхауэ яхъумэ и щIыпIэхэм цIыкIухэр яшэ, зыщрагъэплъыхь. Балигъхэмрэ сабийхэмрэ а махуэм зэIузэпэщ ящI псыпцIэхэм щыпсэу къуалэхэм я хэщIапIэхэр, бзу зэмылIэужьыгъуэхэм: бжэндэхъухэм, пцIащхъуэхэм, нэгъуэщIхэми «унэ цIыкIухэр» жыг къудамэхэм, унащхьэ къуагъхэм щыхупащIэ, Iусхэр зытракIута пхъэбгъухэр адэкIэ-мыдэкIэ щыкIэраIулIэ.
Ди щIыналъэм къэлъэтэж бзухэм иджы хуэдэ зэманым дэнэкIи я шхын къыщалъыхъуэ. И зэманым къэIэпхъуэжа бжэндэхъухэмрэ чыцэ бзухэмрэ жыгыщхьэхэм пщэдджыжькIэрэ «уэрэд» дахэхэр къыщраш. Ди гуапэ зэрыхъущи, ди республикэм и къалащхьэм дэт курыт еджапIэхэм щIэсхэри илъэс къэс зэпоуэ къуалэбзухэм унэ-шхапIэ цIыкIухэр хуащIу зыхуэфащэхэм деж щыкIэраIулIэнымкIэ. А зэхьэзэхуэм Налшык и эколого-биологие центрым и гъэсэнхэри хэтщ.
ГъэщIэгъуэныр аращи, ипэкIэ Кавказ Ищхъэрэм дызыщрихьэлIэу щымыта къуалэбзу лъэпкъыгъуэхэми ди жыг хадэхэмрэ мэз кIуэцIхэмрэ иужьрей илъэсхэм дащрохьэлIэ. И щхьэусыгъуэр щIыуэпсым игъуэт зэхъуэкIыныгъэхэр арауэ худогъэфащэ. Бзухэм я тIысыпIэу щыта мэз кусэхэр, губгъуэхэр цIыхухэм кIуэ пэтми яубыд, ухуэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр щрагъэкIуэкI, мафIэсхэр къыщагъэхъу.
Ди щIыналъэм и къалэхэми къуажэхэми иджы щыдолъагъу бгъэгуплъ, бгъэгуху бзу дахэхэр. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ахэр зауэ зэпэщIэувэныгъэхэр щекIуэкI КъуэкIыпIэ ГъунэгъумкIэ къилъэтыкIащ. Абыхэм ерыскъы щагъуэт ди мэз зыкъизых-зэщIэгъагъэхэм, псыежэххэм къедза жыг гуэрэнхэм, губгъуэ хьэсэхэм, псыпцIэхэри абы хэтыжу.
Фигу къэдгъэкIыжынщи, дызыхуэкIуэ накъыгъэм и етIуанэ зыгъэпсэхугъуэ махуэхэм дгъэлъэпIэнущ «Iэпхъуэшапхъуэ бзухэм я махуэ» зыфIащари.
