Хъымсад

 

1809 гъэм къэбэрдей пщыжь-уэркъыжьхэр зэхуэсри, Жанхъуэт и къуэ Кушыку пщы уэлийуэ хахащ, лIэжыхукIи пщы нэхъыжьу щытащ. Абы и япэрей фызым къилъхуауэ иIащ пхъуитIрэ къуищрэ. ЕтIуанэрейм къилъхуа щIалэр сабийуэ лIэжащ. 

Кушыку ипхъу нэхъыжь Хъымсад Талъостэнхэ яхьащ, Чэбэхъан Наурызхэ яшащ. 

Хъыбарым зэрыжиIэмкIэ, Хъымсад дахэу, зэкIэлъыкIуэу щытащ. Ар Аргудан Хьэмырзэхэ я джэгум щыIэу Талъостэнхэ я къуэм илъагъури къехъуэпсащ. Уджым здыхэтым зэгурыIуащ: мобыи ишэну, мыдрейри дэкIуэну, ауэ, имыхьмэ, зэрырамытынур гуригъаIуэри, пIалъи зэратащ. 

ПIалъэр къыщысым, Талъостэнхэ я къуэр щолэхъу шы лъэпкъ тесу Псыгуэнсур здэщыс къуажапщэм деж екIэпцIэ лъэгум и мэз щIагъым къыщIэуващ. 

Хъымсадми, я дежхэм ящыхьэри, гуимэм ису, шу гъусэхэр иIэу мэракIуэхьэ зригъэшащ. Талъостэнхэ я къуэр мэзым къыщIэжщ, гуимэ блэкIым бгъэдэлъадэщ, Хъымсади зыкъишийри, абы зыIэригъэхьащ. ЩIалэр и шым и бланагъым щыгугъырти, тIури зэрытесу, Вындыб джабэ задэм кIэрихуащ, абыкIэ нэхъ яIэщIэкIын и гугъэу. Мыдрейхэми шум къыпажыхьу хуежьащ. Щолэхъур шы бланэт, цIыхуитIыр зэрытесу джабэ задэм дихащ, ауэ и щхьэм щынэсым, шыр зэгуэудащ. Талъостэнхэ я къуэм и шым и дамыгъэр къытригъэжри къамыгъуэтыну игъэпщкIуащ. Хъымсад и Iэпэр иубыдри, мэзым лъэсу щIыхьэжащ. Мэз защIэкIэ щIэкIри, Къуэгъулъыкъуэхэ кIуащ. 

Уэрэдхэми хъыбархэми къазэрыхэщыжымкIэ, лъэпкъ мащIэ пэтми, Къуэгъулъыкъуэхэ нэхъ лIыгъэ зиIарэ нэхъ хабзэ зыхэлъарэ къэбэрдей уэркъым яхэтакъым. Талъостэнхэ я къуэмрэ Хъымсадрэ Къуэгъулъыкъуэ зэкъуэшитIым, хабзэм тету, ирагъэблэгъащ, дахэ къыжраIащ. УвыIэпIэ иратри, Къуэгъулъыкъуэ ЛIыгъурыр пщы уэлий Жанхъуэтыкъуэ Кушыку деж кIуащ: «Унэрыхьэ сыкъыпхуэкIуащ, Жанхъуэт и къуэ! Уэ уи щIыбагъ дэри дыкъыдэмытмэ, уэри пщы уэлий ухъунукъым. Ауэ щыхъукIэ, зыгуэркIэ укъыдэплъын хуейщ. Уи пхъур Талъостэнхэ я къуэм нызихьэлIауэ си деж тешэрыщ щыIэщ. Уэ упщы уэлий пэтми, сэ къызэкIуэлIа ныбжьыщIэхэм хабзэ яхуэсщIыну си къалэнщ», - щыжриIэм, Кушыкуи къэхъуамкIэ арэзы хъуащ. 

  Хъымсад Къуэгъулъыкъуэхэ хьэгъуэлIыгъуэшхуэу ирашри Талъостэнхэ яшащ. Талъостэн и къуэр а зэманым Джылахъстэнейм Бэзэр Iуащхьэжьым деж щыпсэуащ (иджы Мэртэзей станцымрэ Дей къуажэмрэ я кум). Ауэ Хъымсадыр нысащIэу, зэрыдэкIуэрэ куэд мыщIауэ, Талъостэнхэ я къуэр жэщым щIашри къаукIащ. Хъыбарым зэрыжиIэжымкIэ, Хъымсадыр, фызабэ щIалэу къыщынэм, тешэрыщIыпIэу здэщыIа Къуэгъулъыкъуэхэ я деж яшэжащ. 

Нэгъуеипщ Тыгъуэнхэ Беслъэн Мэртазэхэ къэкIуауэ щыхьэщIэу Хъымсад и хъыбарыр зэхихри къылъыхъуу щIидзащ. Мэртазэхи Къуэгъулъыкъуэхи Iуэхум хыхьэри, Кушыкур къытрагъэхьащ, Хъымсади фIэмыфIу Беслъэным иратащ. «Емынэм и бэракъ фIыцIэр Мэртазэхэ къыщызэфIащIэ, гуимэжьыр зэщIэщIагъэххэти, Къуэгъулъыкъуэхэ сыныдашыж», – жеIэ уэрэдым. 

Хъымсадыр Беслъэн зэришэрэ куэд мыщIауэ, махуэ гуэрым пщыр къуажэбгъум щыт Iуащхьэжьым уэршэракIуэ дэкIащ. Ар щалъагъум, я пщым дэуэршэрыну и къуажэгъухэр зырыз-тIурытIурэ къыкIэлъыдэкIхэри хъурейуэ къатIысыхьащ. И къуажэгъухэр я пщым догушыIэ, мэхьэуэжьыуэ. Ауэрэ куум зэрыхэгъэхьащ. Беслъэн нэхъ и гъунэгъу-ныбжьэгъуу, и гушыIэгъуу зы къопсалъэри: 

- Уа, Тыгъуэн и къуэ, мы иджы къытхуэпшэжа гуащэр зэи тлъэгъуакъыми, ар зы гукъеуэ, а гуащэм и щыпэлIу щытамрэ уэрэ нэхъыфIу илъагъур тщIэркъыми – ар гукъеуитI. КъыджеIэт уи гугъэр? – жеIэ.

– Япэрауэ, гуащэр флъагъунуми, кIасэ хъуакъым, етIуанэу, абы нэхъыфIу илъагъур сэ жысIэкIэ фи фIэщ хъунукъым, фэ езыр хуит фызощI вгъакIуэу евгъэупщIыну! – жиIащ Беслъэн, гуащэм езыр нэхъыфIу къызэрилъагъумкIэ и щхьэр игъэгугъэжу.

– Уэ нэхъыфIу укъилъагъуу жыпIэрэ? – щIэупщIащ аргуэру ныбжьэгъур.

– ЖысIэм къыщынэркъым. ФыкIуи феупщI, итIанэ фи фIэщ хъунщ!

– Дэ дыкIуэнт, ауэ уэ къыпщышынэнщи, пэжыр къыджиIэнкъым, – апхуэдэурэ гушыIэу здэщысхэм, къуажэм зы факъырэ къыдыхьэу ялъэгъуащ. «Къэдгъуэтащ дгъэкIуэн»! – жаIэри факъырэр зыхашащ.

– Уэ къэплъэIухуэнум хуэдэ мин уэттынщ, мы пщым и гуащэм деж тхуэкIуэ, дэ удгъэкIуауи жумыIэ, Къэбэрдейм укъикIа хуэдэу тхуеупщI уи щыпэлIымрэ иджы уиIэмрэ дэтхэнэр нэхъыфIу плъагъурэ, жыIи.

– СыкIуэнщ, сеупщIынщи, пщыми сыщымышынэу, пэжыр вжесIэжынщ, ауэ сыт абы щхьэкIэ къысхуэфщIэнур? – яхэупщIыхьащ факъырэр.

Псоми жэм зырыз, Беслъэным былымипщI къратыну къагъэгугъащ.

Гуащэм къыщыхигъэзыхьым зыгъэкIуари щIагъэкIуари лIыкIуэм иIуэтащ. Хъымсад, псалъэ къыпимыдзу, факъырэр щIригъэшри къабзэу иригъэгъэпскIащ, щыгъын щIэрыпскIэ и лъакъуэм щыщIэдзауэ и щхьэм нэс иригъэхуэпащ, ахъшэ тумэни 10 иритри жриIащ: 

– Абыхэм пэжыр ящIэну апхуэдизу щафIэфIкIэ, кIуэи яжеIэ: «Тыгъуэн и къуэ Беслъэн и мылъкумрэ и жылэмрэ нэхърэ, Талъостэн и къуэм и Iэгур си напэм и зэ къыдэлъэгъуэр нэхъыфIт» жиIащ гуащэм жыIи!

Абы и ужькIэщ Хъымсад уэрэдыр щиусар. 

Факъырэм ищIа Iуэхутхьэбзэм и пщIэр къыIэрыхьэри хъуржыныр зыпщIыхихыжащ. Ауэ нэр ирищIу пэжыр къыжезыIа Хъымсад дахэр игу пыкIыу Беслъэн иригъэкIыжакъым. 

Мыр къыщыхъуар XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэрщ. Жанхъуэтыкъуэ Кушыку 1829 гъэм лIащ, Хъымсад 1848 гъэ пщIондэ псэуащ.