Дызытехьа илъэсыщIэм къэрал унафэщIхэм гулъытэ хэха зыхуащIа Iуэхугъуэ пэрытхэм ящыщщ цIыхур зэфэну псыкIэ къызэгъэпэщыныр икIи я зэфIэкI псори ирахьэлIэнущ «Псы къабзэ» пэхуэщIэр IэужьыфIэу щIыналъэ псоми зэрыщагъэзэщIэнум.
ЦIыхум и узыншагъэр куэдкIэ елъытащ ар зэфэ псым хэлъ микроэлементхэр зыхуэдэм. Дызэрыщыгъуазэщи, ижь зэманым цIыхухэр жылэу тIысын ипэ а къыхаха щIыпIэхэм къыщыщIэж псым и фIагъыр япэщIыкIэ зрагъащIэрт. Ноби псы къыщIэшыпIэхэр яухуэн ипэкIэ щIыр куууэ яубрури, абы щIэт псым и щытыкIэр зыхуэдэр къапщытэ. Япэ къатым къыщагъуэтар ягу иримыхьрэ - нэхъ кууужу йоIэбых, псы къабзэм нэсыху.
- Псым хэлъ языныкъуэ микроэлементхэр щымащIэри, пщалъэм фIишу щыкуэдри сэбэпкъым, - жеIэ Сеченовым и цIэр зэрихьэу Москва дэт университетым биоэлементологиемрэ экологиемкIэ и центрым и унафэщI, медицинэ щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор Скальный Анатолэ.
Къапщтэмэ, псы щабэм кальциймрэ магниймрэ я ионхэр щымащIэщ, абы къыхэкIыу гу-лъынтхуэ, къупщхьэ узыфэхэр къыдэкIуэнущ. Ещхьыркъабзэу, псы пхъашэм Iэпкълъэпкъыр зыхуэмей шыгъухэмкIэ екудэ, ар жьэжьеймрэ зэзымрэ мывэ ирищIэнми къежьапIэ хуохъу.
Центрым иригъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, щIыналъэ куэдым цIыхум щраф псым гъущIымрэ джыщIяемрэ мардэм щыфIеш. Апхуэдэ щIыпIэхэм щыпсэухэм илъэси 10-кIэ зэпыту ар ирафмэ, я тхьэмщIыгъум егуэуэнущ, лышх узыфэм къапимыкIухьынри хэлъщ.
Iуэхум хэта щIэныгъэлIхэм псом нэхърэ нэхъ лей къызытехьэу къалъытар Чувашием щыпсэухэрщ. Ахэр зэфэ псым хэлъ нефротоксическэ пкъыгъуэхэм ящыщщ сабийхэм я жьэжьейм ямылейуэ зэран хуэхъу кадмий, джынасу (ртуть), бзэху (алюминий) пкъыгъуэхэр. Псом нэхърэ нэхъ шынагъуэр, псым и щытыкIэр ирагъэфIэкIуэжа нэужьи, цIыхум и Iэпкълъэпкъым игъуэта зэхъуэкIыныгъэхэр и пIэм зэи зэримыувэжынурщ.
УФ-м и «Роспотребнадзор» IуэхущIапIэм къызэрилъытамкIэ, иджыпсту щытыкIэр нэхъ щыгугъур псыкъуиипсымрэ псынэпсымрэ иджыри къыщагъэсэбэп къалэ цIыкIухэмрэ жылэхэмрэщ. Къэбэрдей-Балъкъэрыр къапщтэмэ, псыкъуийхэр щыкуэду щытащ Нарткъалэ, ауэ абы и фIагъым зэи дагъуэ иIакъым. ЩытыкIэр ефIэкIуэнымкIэ сэбэпышхуэ дяпэкIэ хъунущ 2019 - 2030 гъэхэм зэлэжьыну «Псы къабзэ» къэрал программэр.
Микроэлементхэм я деж къыщыувыIэркъым цIыхур зэфэ псым къыхэкIынкIэ хъуну зэраныгъэ псори: крантIым къиж псымкIэ жэуап зыхь IуэхущIапIэхэр фэтэр къэс щIыхьэурэ псым и щытыкIэм кIэлъыплъыныр фIэщщIыгъуейщ, абдежырщ а псыр етIуанэ фIеигъуэ щихуэри, бжьамийхэр жьы зэрыхъуам къыхэкIыу.
2021 гъэм ирагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, псыр зрикIуэ бжьамийхэм я процент 43-м щIигъур зэхъуэкIын хуейуэ кхъахэщ, зы илъэсым хуэзэу абы щыщу зыхуей хуагъэзэфар зэрыхъур зы процент къудейщ. Зы гъэм къриубыдэу бжьамийхэр зэпиуду псыр къыщыщиуда къэхъуащ мин бжыгъэкIэрэ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, псыр зрикIуэ бжьамийуэ километри 100 къэс хуэзэу 9-рэ къыщеуд псыр. Ахэр щIэкIэ зэхъуэкIынращ Iуэхум хэкIыпIэ хуэхъунур.
Урысейм и Президент Путин Владимир «Росприроднадзор» IуэхущIапIэм и унафэщIым иджыблагъэ дригъэкIуэкIа псалъэмакъыр теухуат псы ежэххэм я Iэгъуэблагъэхэмрэ гъавэ щIапIэхэмрэ пхъэнкIийм щыхъумэнымрэ кIэрыхубжьэрыху идзыпIэу илъэс куэдкIэ щыта щIыпIэхэр къэгъэщIэрэщIэжа зэрыхъунумрэ. Абы и лъэныкъуэкIи ди республикэр бжьыпэр зыIыгъхэм ящыщщ. Иджыпсту Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщыгъуэтыгъуейщ, къалэ е къуажэ ирехъуи, пхъэнкIий идзыпIэхэр. Илъэс зыбжанэ хъуауэ жылэ къэс пхъэнкIийр дэзыш транспорт щхьэхуэхэр яIэщ, махуэ хэхакIэ я къалэныр кърахьэлIэу. Жылэ администрацэхэр а Iуэхум ткIийуэ кIэлъоплъ. ЩIымахуэ мазэхэм къищынэмыщIа, гъэ псом щэбэт щIыхьэхухэр, гъатхэпэ - мэлыжьыхьхэм щIыпIэхэр зэщIэгъэкъэбзэным теухуа мазитI акцэхэр йокIуэкI. Абыхэм къыщыхэжэныкIахэм я цIэхэр фIыкIэ къраIуэ. Гулъытэншэу къэбгъанэ хъунукъым къалэхэм я теплъэр егъэфIэкIуэныр зи пщэм дэлъ коммунальнэ хозяйствэхэмрэ кIэрыхубжьэрыхухэр дэшыным жэуаплыныгъэ ин яхэлъу бгъэдэт «Экологистика» щIыналъэ операторымрэ я лэжьакIуэхэр. Абыхэм фIыуэ къагуроIуэ къабзагъэ здэщыIэм псыри зэрыщыкъабзэр.
