Къэфэным дихьэххэм Ульбашев Мутай и цIэр фIыуэ ящIэ, ди щIыналъэм и къафэ гъуазджэм и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм ящыщщи. КъэфакIуэ къызэрыгуэкIыу 1933 гъэм иригъажьэри, Мутай иужькIэ «Кабардинка» къэфакIуэ гупми «Балкария» ансамблми я балетмейстеру, художественнэ унафэщIу лэжьат.
Ульбашевыр зыщыщыр Балкарие Ипщэм хыхьэ Шаурдат къуажэрщ. ЗекIуэн щIидза къудейуэ къэфэни иригъэжьащ, жаIэрт абы щхьэкIэ. Зы хьэгъуэлIыгъуи гуфIэгъуи арыншэу зэфIэкIыртэкъым. ЦIыхухэр дихьэхырт бгырыс щIалэм и къэфэкIэ екIум. ШыIэныгъэ хэлъу, къафэм и теплъэр гум нэсу Мутай хуэгъэзащIэрт. Псоми я дежкIэ гурыIуэгъуэт - ар къэфэным къыхуигъэщIат. Апхуэдэу хуэмурэ екIуэкIыну къыщIэкIынт къуажэм и «вагъуэ» хъуа щIалэ цIыкIум и гъащIэр, къэралым щэнхабзэ зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщымыхъуамэ…
1930 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщызэрагъэпэщат творческэ гуп зыбжанэ. Абыхэм язт республикэм уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблри, Рахаев Екъуб и художественнэ унафэщIу. А зэманым Ленинскэ учебнэ къалэ цIыкIум (ЛУГ) Мутай и Iыхьлы щIалэ щеджэрт, къекIуэкI Iуэхухэм щыгъуазэ хъуати, мурад быдэ ищIат, дауэ хъуми, и къуэшыр къэфакIуэ гупым яхигъэхьэну. Апхуэдэу, 1933 гъэм, зэпеуэм ар кIуэцIрыкIри, гупми хыхьащ, ЛУГ-ми щеджэну Iэмал игъуэтащ. КъэфэкIэхэм куууэ зэрызыхигъэгъуазэм нэмыщIкIэ, Ульбашевыр фортепьянэми хуеджэрт.
Республикэм и унафэщIхэм къэфакIуэ гупым гулъытэшхуэ къыхуащIырт, Кавказ лъэпкъ къафэхэр гъуазджэм и щапхъэ пэлъытэ хъуат. Гупым и лэжьыгъэм къыщIэупщIэрт КъБАССР-м и ЦИК-м и унафэщI Къалмыкъ БетIали. Ар ирипагэрт къэфакIуэ щIалэщIэхэм я зэфIэкIым. Апхуэдэт абы дежкIэ Мутаи Атэлыкъ зэкъуэшхэри (Аслъэнджэрийрэ Мухьэмэдхъанрэ). Ахэр зыхэт гупыр я гуащIэ еблэжыртэкъым республикэм парт лэжьакIуэ нэхъыщхьэхэр къеблэгъамэ, нэсу я зэфIэкIыр ягъэлъагъуэрт.
Ансамблыр къыщызэрагъэпэща япэ махуэхэм щегъэжьауэ концертхэр щитащ Москва, Ленинград, Киев, Мурманск къалэхэми нэгъуэщI щIыпIэхэми. КъэфакIуэ гупыр къызэрыунэхурэ зы илъэс фIэкIа дэмыкIауэ Псыхуабэ щекIуэкIа Кавказ Ищхъэрэ спартакиадэм япэ увыпIэ къыщихьыфат.
Дауи, ансамблым концерт куэд щигъэлъагъуэрт езы Къэбэрдей-Балъкъэрми. Здеблагъэ къуажэм щэнхабзэмкIэ унэ дэмытмэ (апхуэдэ къыщыхъур и нэхъыбапIэт), щIэх дыдэу къэфакIуэхэм утыку хуащIырт уэрам захуэр, губгъуэ тафэр е гуэщ хуитыр. Пшыхьхэр, махуэм и мызакъуэу, жэщхэми, уэздыгъэнэфхэр щIэгъэнауэ, ирагъэкIуэкIырт. КъэфакIуэхэм еплъыну къызэхуэсыр мащIэтэкъым, апхуэдэ нэгузыужь зыми блигъэкIыфынутэкъыми. Артистхэми цIыхухэр къазэрыщыгугъымкIэ ямыгъэщIэхъун щхьэкIэ я гуащIэ еблэжыртэкъым.
Псом нэхърэ нэхъ жэуаплыныгъэ зыпылъыр уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым 1936 гъэ Москва и Театр Иным зыкъызэрыщигъэлъэгъуэн хуейрт. Концертым еплъынут Сталиныр. Абы щагъэлъэгъуэнухэм ящыщт «Аслъэнбий» зыфIаща балъкъэр лъапэрисэр. Ар зыгъэзэщIэнур Ульбашев Мутайти, концертым и режиссерыр къыбгъэдыхьэри пэшым щIэс вождыр къригъэлъагъури, жиIащ: «ЯпэщIыкIэ лъапэрисэу и пащхьэм укъоувэ, пионерым къызэрекIум хуэдэу сэлам ибохри, итIанэщ укъыщыфэнур».
Режиссерым зэрыжиIам хуэдэу, Мутай сэлам ихыу тэлайкIэ къыщыщызэтеувыIэм, Сталиным Iэгу еуэн щIидзащ. Абы иужьым иту пэшым щIэс псоми щIалэщIэм Iэгуауэшхуэр хуаIэтащ. А псом, дауи, артист ныбжьыщIэр нэхъри тригъэгушхуауэ и зэфIэкIыр къигъэлъэгъуащ. Ар апхуэдизкIэ дихьэхауэ къафэрти, режиссерым ерагъкIэ къигъэувыIэжауэ аращ. «Дахащэу укъэфащ, ауэ куэдыIуэрэ утыку уитащ», - къыжриIащ иужькIэ абы Мутай. АрщхьэкIэ щIалэр зы щхьэкIи Iэнкун къэмыхъуу жэуап иритыжащ: «Iэгу къыщыпхуеуэкIэ, укъэфэн хуейуэ аращ».
А зэманым утыкум кърахьэ къафэхэр адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ яхъумахэм мащIэт къазэрыщхьэщыкIыр. Абы кIэух пыухыкIа гуэри хуащIыртэкъым, ар къэфакIуэм и къэухьым, гукъыдэжым елъытауэ арат е и IэзагъкIэ цIыхум ягу зэрыдыхьэт. Къафэ теплъэхэр зэщхь-зэщхьурэ ящIми, ансамблым игъэлъагъуэхэр гум дыхьэрт…
Ансамблым къыхуихуащ Горький Максим и дачэм концерт щитынуи. Зы лъэпкъым ейм емыщхь къэфэкIэр, псом хуэмыдэу лъапэпцIийуэ ягъэзащIэхэр, Горькэм и хьэщIэхэм хьэлэмэтыщэ ящыхъуат. Езы къэфакIуэхэм я зыIыгъыкIэ закъуэр сыт и уасэт?! Шынапэурэ, ауэ икIи яфIэгъэщIэгъуэну а пшыхьым кърихьэлIахэр еплъат къэфакIуэхэм къамэхэм зыщыхрагъасэ я теплъэгъуэхэм. Къапщтэмэ, зи гур махэ языныкъуэхэм нэхъ шынагъуэу къалъытэ дакъикъэхэр благъэкIырт, ямылъагъу хуэдэу защIурэ...
1939 гъэм ансамблым ИщхъэрэкIэ концерт щитын хуейуэ ежьат. Москва деж къыщыувыIауэ артистхэр Моисеев Игорь хуэзащ. ЦIэрыIуэ хъуа а балетмейстерыр Къэбэрдей-Балъкъэрым икIа артистхэм хэплъэри, езым и ансамблым хигъэхьэну Ульбашев Мутай къыхихат. КъэфакIуэр гуфIат, гушхуат гулъытэ къызэрыхуащIам щхьэкIэ, икIи хьэзырт Москва кIуэуэ щылэжьэну, арщхьэкIэ ди республикэм и унафэщIхэм ар яутIыпщакъым.
Мыгувэу Хэку зауэшхуэм щIидзащ. 1942 гъэм къыщыщIэдзауэ 1943 гъэ пщIондэ дзэ армэм ар хэтащ, фашистхэр Хэкум ирахужа нэужь, республикэм и щэнхабзэ гъащIэр егъэфIэкIуэжыным и гуащIэ езыхьэлIэн хуейуэ къалъытэхэм хагъэхьащ.
1944 гъэм балъкъэр лъэпкъым щыщ Мутай лъахэм ирагъэкIхэм яхэту Къыргъызым ягъэкIуащ. Фрунзэ къалэм къыщыхута Мутай и насып кърихьэкIри, абы щылажьэ Къэрал филармонием епха «Горные орлы Кавказа» куржы къэфакIуэ гупым хыхьащ. 1945 гъэм ар къащтащ къафэмкIэ «Кавказ» ансамблым. Абы хэтхэр Хэкум ирагъэкIауэ лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм (балъкъэрхэр, ингушхэр, шэшэнхэр, къэрэшейхэр) къыхэкIа къэфакIуэхэрт. 1947 гъэм хуэзэу «Хэкум и бий» зыфIащахэм я Iуэхум ятеухуа унафэхэр нэхъ ткIий ящIри, зи гугъу тщIа ансамблри зэбграгъэлъэлъыжауэ щытащ. Абдеж щегъэжьауэ и лъахэ къэкIуэжыхункIэ Ульбашевыр вакъэ къыщIэзыгъэкI фабрикэм щылэжьащ. А IэнатIэми ехъулIэныгъэ щиIащ абы - вакъэхэм я щапхъэу къигупсысхэр ВДНХ-м и выставкэхэм мызэ-мытIэу щагъэлъэгъуащ. ЗэрылэжьакIуэфIым щхьэкIэ Ульбашевым и цIэр щэнейрэ фабрикэм и щIыхь тхылъым иратхат.
И Хэкум къигъэзэжа иужькIэщ ар къыдалъхуа IэщIагъэм - къэфэным - пэгъунэгъу щыхъужар. «Кабардинка» къэфакIуэ гупым яхыхьа щIалэм къафэ зэхуэмыдэхэр игъэуву хуежьащ. Мутай и лэжьыгъэщIэм псынщIэу хэсыхьыжа хъуам и мызакъуэу, зэхъуэкIыныгъэшхуэхэм я паши хъуащ. «Кабардинка»-м ар щылэжьэхукIэ къафэхэм я теплъэр нэхъ гугъуи, нэхъ купщIафIи ищIащ, классикэм и жыпхъэм техьэ хъуащ.
Ульбашевым япэ дыдэу республикэм щигъэуващ цIыху куэд къызэщIэзыубыдэ хъыджэбз къафэр. Ар зэрагъэзащIэ щIыкIэми Мутай езым и еплъыкIэ, гупсысэ хилъхьат.
Нэхъ гъэщIэгъуэнрати, лъэпкъ къэфэкIэхэм я жыпхъэм ар тет зэпыттэкъым - къафэр псэкIэ зыхищIэрти, нэхъыфI зэрыхъунум хуэдэу лъэныкъуэ IэджэкIэ езым иунэтIыфырт.
Ульбашевыр «Кабардинка»-м зэрыщылэжьа илъэсхэм (1957 - 1989 гъэхэм) абы и репертуарыр къулей зэрищIари къыжыIапхъэщ: куржы, осетин, дагъыстэн, нэгъуэщI лъэпкъ къафэхэри яригъэщIат и къэфакIуэхэм. Щхьэхуэу утепсэлъыхь хъунущ ансамблым щIыгъуу Мутай нэгъуэщI щIыпIэхэм зэрыщыIам. 1965 гъэм къыщыщIэдзауэ ар «Кабардинка»-м и къэфакIуэуи, балетмейстеруи, иужькIэ художественнэ унафэщIуи къэрал 36-м щыIащ, апхуэдиз щIыналъэр зэлъэщIысыныр ансамблым щIыхузэфIэкIар куэдкIэ зи фIыщIэр а лъэхъэнэм гупым и унафэщIу щыта Аронов Евгенийщ.
1989 гъэм щегъэжьауэ Ульбашев Мутай и лэжьыгъэм щыпищащ щIэуэ къызэрагъэпэща «Балкария» къэфакIуэ гупым. Хореограф цIэрыIуэ Кудаев Мухътар и фIыщIэкIэ къэунэхуауэ щытащ а ансамблыр икIи зэман кIэщIым къриубыдэу абы гуп лъэщу зыкъигъэлъэгъуат, балъкъэр лъэпкъым я щэнхабзэр иIэтыжат. Къэбгъэлъагъуэмэ, «Балкария»-р къэунэхуным щэнхабзэм и лэжьакIуэ нэгъуэщI зы гупи хэлIыфIыхьат, яхэтт абы Зумакулов Бориси (ансамблым зыщигъэсэну пэш иратыным егугъуат) Чабдаров Бориси (къэралым и цIэ лъапIэ къратынымкIэ гупым къадэIэпыкъуащ). Нэхъ мымащIэу фIыщIэ зыхуэфащэхэм ящыщщ «Балкария»-м и япэ илъэсхэм мылъкукIэ зыкъыщIэзыгъэкъуа Кайтаев Исмэхьил.
КъэфакIуэ гупым и япэ программэр Ульбашев Мутайрэ Кудаев Мухътаррэ зэгъусэу 1991 гъэм ягъэхьэзырат. А илъэс дыдэм Тыркум щекIуэкIа дунейпсо фестивалым «Балкария»-м щIыхь тхылъ къыщыхуагъэфэщащ, Кавказым ис лъэпкъхэм я япэ фестивалу Сыхъум къыщызэрагъэпэщами «Дыщэ пыIэ» саугъэт нэхъыщхьэр къыщихьащ.
«Кабардинка», «Балкария» ансамблхэм Ульбашевыр купщIафIэу зэрыщылэжьам иджыри и щыхьэтщ а зэманхэм абы къэфакIуэ ахъырзэманхэр куэду зэригъэсэфар. Дахагъэ къэгъэщIыным зэпымыууэ хуэпабгъэу къекIуэкIа Ульбашев Мутай УФ-м, ЧИАССР-м я цIыхубэ артист, КъБР-м щIыхь зиIэ и артист цIэ лъапIэхэр хуэфащэ дыдэу къыфIащат.
