Акъыл япэ – лIыгъэ

ЩакIуэхэм уэсылъэ къущхьэхъу дыгъэмыхъуэхэр къызэранэкIри, хы ФIыцIэм зи джабэхэр хуэгъэза нэхъ хуабапIэмкIэ гупыр зэпрокI. А гупым лIы быдэ мэхъаджэ гуэр яхэтт къаруушхуэ бгъэдэлъу, адрейхэр къыIузыгъэкIуэт Iэджэми езым ирикуфу. Ар ЛIыхъурейт.

- Сэ си къару сыкъегъэгугъэри, си Iэщэм фIэкIа гъусэ сыхуейкъым. Сэ сыщхьэхуэщ! - жиIэри, ЛIыхъурей къахэкIат.

… ЛIыхъурей, и щхьэр къызэриIэту, къилъэгъуащ къыпекъур зэрымэзылIыр, нэхъ тэмэму жыпIэмэ, мэзылI бзылъхугъэт. И инагъкIэ езым нэхърэ нэхъ щхьэпэлъагэми, зэрыбзылъхугъэрагъэнт ЛIыхъурейм зэуэ къримыкуу танэм щIеIар. Абы зэфэзэщу цышхуэ тетт, и цыр гъуабжафэт, жьы хъуа адыгэ щIакIуэм и цыпэхэр гъуафэ зэрыхъужым ещхьи хэту, и нэхэр кумбу ист, и тхьэкIумэхэр щхьэц кIырым щIагъуэ къыхэщтэкъым, и пэр тепытIа щIыкIэу, и жьэпхъэбгъухэр инрэ и жьэпкъыр къыщIэшауэ. И напэм, и Iэгухэмрэ лъэгухэмрэ цы теттэкъым, и нэшхуэхэр пыжьым хуэдэу фIыцIабзэт, абыхэмкIэ къытримыгъэкIыу ЛIыхъурей къеплъырт.

Сабий зэрыщIэсыр е зэрыщIэсарэ куэд зэрымыщIар къыуигъащIэу, и бгъэхэр иджыри такъырт, быдзыщхьэхэри хэтIысхьэжыпатэкъым. А танэм и щхьэр зыубыдам и плъэкIэм къыбжиIэр «дэнэ мыгъуэ укъысхуикIа?» - упщIэрат икIи а пщэ кIэщIым и мурад хуэдэтэкъым а иIыгъыр фIырыфIкIэ иутIыпщыну.

ЛIыхъурей зэхихагъэххэт мы щIыпIэхэм мэзылI зэрыщыIэр, ауэ апхуэдэхэм ягъэшынэ лIыуэ щыттэкъыми арат мы иджыпсту къыпэувами Iэнкун къыщIимыщIыщар.

Пшэрыхьыр къыпэзубыд нэгъуэщI щакIуэгъу гуэрым пекъу нэхъ къыщымыхъуу, ЛIыхъурей къеIащ танэр къыIэщIичын и гугъэу. Ауэ а лIы ерур иджыкIэ зыхуэза къарум хуэдэ зэи и пщIыхьэпIэ къыхэхуатэкъым а къигъэщIа илъэс плIыщIым нэсым. Шы лъэрыхьыфI къыпекъу къыщыхъуащ, зэIа танэри зы бжьизкIэ къыхуэгъэкIуэтакъым.

И дауэгъур танащхьэм аргуэру еIэри, лIыри зэрыкIэрыщIауэ дилъэфу щIидзащ танэр къыздехуэха жьэгъумкIэ. ЛIыхъурей зэуэ къыгуроIуэр мы къыпэувам къарукIэ ауи зэрыпэмылъэщынур. «Мыр бзылъхугъэрауэ щыщыткIэ, илIри жыжьэ щыIэн хуейкъым!» - егупсыс хуэдэуи и щхьэм ирижат, ауэ а гупсысэ тэмэмыр зыми къыпэзмыгъазэу еса лIым и щхьэм щыбыдакъым, гъуэгурыкIуэ псынщIэу ижыжащ нэхъ.

Ауэ ар ЛIыхъурей и гъащIэ псом ищIа нэхъ щыуагъэшхуэ дыдэу къыщIэкIащ. И щхьэм къилъэдэгъа гупсысэм танэм и лъакъуэр иригъэутIыпщу, а къыпэува къаруушхуэм пикIуэту къуэладжэм къыдэкIыжыгъамэ, шэч хэмылъу, мы хъыбарым и кIэухри нэгъуэщIынут!

АрщхьэкIэ апхуэдэ гупсысэхэм гугъу зыдезмыгъэхьыщэу еса щакIуэ Iэзэм икIагъэу, къэрэбгъагъэу къилъытагъэнущ мо зи бзэ мыпсалъэ бэлэцэжьым пикIуэтыныр.

Куэдрэ мыгупсысэу, и бгырыпхым дэIуа къэлат (кIэрахъуэ лIэужьыгъуэ) узэдар къыдипхъуэтри, хьэкъи-лажьи зимыIэ, Iеягъэ лъэпкъ къезымыщIа, и быным хуэщакIуэр зэ уэгъуэкIэ игъэтIылъащ, къэхъей лъэпкъ имыIэжу. Къэлат уам и джэрпэджэжым зыкъомрэ пэнтIыкъыжьхэр къызэхижыхьри, ари хуэмурэ ужьыхыжащ.

ЩакIуэм танэр къыIуелъэф, тыншу егъэтIылъри, хуэIэзэу зэIихыу щIедзэр. Зи гъащIэ псом псэущхьэ зэIыхыныр зи IэщIагъэ лIым танэ куэдрэ и зэIыхт, асыхьэту зэпкъриудри, лыджаниплIыр къигъэхьэзыращ. Ахэр гъуэрыгъуэурэ къыдихри, пщыIэ бжэIупэм Iут жыгым фIигъэзэгъат. Езыми мывэ щабэ хъарзынэ къигъуэтри, лыр и щакIуэсэмкIэ триупIыхьу хуежьащ.

ЛIыхъурей куэр иупIэу кIэрытт, и къамэм фIэкIа нэгъуэщI Iэщэ кIэрымылъу. Лъэмакъи-сыти зэхихакъым. Зи гъащIэ псом зи лъакъуэхэм вакъэ ямылъэгъуа мэзылIым макъ иригъэщIынт лъапцIэрыкIуэу? ЛIы гъэщхъам и щIыб ар къыдохьэ, ЛIыхъурей и блэгущIитIым зэдеIэу къызэдоуэри кIуэцIреуд, абыи къыщымынэу, и бгъэм и кIуэцIкIэ и IитIыр щызэредзэж, и тхьэмбылхэр зэфIитхъыу. Мис абдежщ ЛIыхъурей зэхищIыхьа щыуагъэшхуэхэр хъуэпскIым хуэдэу и щхьэм щрижар!

ЩакIуэсэр хыфIидзэри, къамэмкIэ зэпыджэкIыурэ, ЛIыхъурей мэзылIыр фIигъэжащ, езым и щIыбым лъыкъуалэр щежэхыу. МэзылIым и псэр хэкIащ. ЛIыхъуреикI дакъикъэ къэс езым и къарури зэрыкIуэщIыр, жьы хуиту зэрыхуэмышэжыр зыхищIэрти, мэзылI джэлам и гущIыIу здилъым здылъэIэсыр и IэфракIитIыр арати, гугъу дехьыпэурэ ахэр пеупщI, и щхьэр пщыIэ цIыкIу ищIам нелъэфэсыжри, абы щоджалэ…

ЛIыхъурей бэрэскэшхуэм къигъэзэжатэкъыми, абы и хьэлыр куэд щIауэ зыщIэ ШэтIыгу и гур тепыIэжыртэкъым, гузавэрт. Абы фIыуэ ищIэрт ЛIыхъурей япэщIыкIэ хэлъадэу, итIанэ гупсысэхэм зэращыщыр. ПIалъэу игъэувам къыщимыгъэзакIэ, абы мыхъумыщIагъэ гуэр къызэрыщыщIами шэч къытрихьэжыртэкъым.

ШэтIыгу пщыхьэщхьэм гупым унафэ яхуещI пщыIэм зы нэхъ къытемынэу, пщэдджыжь нэхумыщым ЛIыхъурей зэрыкIэлъыкIуэнухэмкIэ, абы хуэхьэзыру псоми нэху зыкърагъэкIыну…

Гупым шэджагъуэхуэгъазэу къагъуэт мэзылI бзылъхугъэм и хьэдэри, мывэ Iэнэм бгъэдэлъ, зи IитIри пыупщIа мэзылIри, пщыIэ цIырхъ цIыкIум зи псэ пытыж къудейуэ щIэлъ ЛIыхъуреи.

Къагъуэта «къуентхъхэр» зэрилъагъуу, ШэтIыгу зэуэ и нэгу къыщIыхьащ мы куейм къыщыхъуа насыпыншагъэ псори, пхъашагъэ-бланагъэр сыт щыгъуи япэ изыгъэщ ЛIыхъурей ищIа щыуагъэшхуэу зэкIэлъыкIуэри. ШэтIыгу шэч къытрихьэртэкъым я гупым щыщ нэхъ пызыхыжар арами, мыбы зыгуэр и гъусатэмэ, къехъулIахэр къыщымыщIыну, нэщхъеягъэшхуэми гупыр хэмыхуэну зэрыщытам…

Псы IурагъаткIуэурэ ЛIыхъурей тIэкIу зыкърагъэщIэж, и акъыл къызэрихьэжу япэ жиIа псалъэр «ШэтIыгущ». Ар къыбгъэдотIысхьэ. И жьафэхэм лъы тхъурымбэ къищIурэ, ЛIыхъурей ерагъыу жеIэр:

- СокъуэншэкIащ, ШэтIыгу, нэхъыжь Iущым жыпIам седэIуатэкъыми…, щхьэзыфIэфIагъым сытекIуэдэжащ. УкъысщIыгъуамэ, щыри дыпсэунут… Уэ мохэм себгъэIэбынутэкъым, езыхэми танэр еттамэ, ди гугъу къащIыххэнутэкъым. Бын… бын ящIэс сфIощI… ЦIыкIумэ, мы гуэныхьу стелъ къомым ари къыхэвмыгъахъуэ, здэфши и лъэ теувэху ди лъэныкъуэмкIэ щыфIыгъ… ИтIанэ… Тхьэм зыхуишэ хуэзэнщ. Сэ с-си гъащIэр мыбдежым щызухкIэ, м-мо насыпыншэхэри с-си гъусэу сыщIэфлъхьэж пщыIэ цIыкIум и б-бжэIупэм. Сэ сыт щыгъуи си насыпыншагъэу щ-щ-щытар щхьэз-закъуэу щэкIуэнращ. Гу-гупыр зэбгрыумыгъэкI, Ш-ШэтIыгу, жыхапхъэр зэпыщIыкIыгъуейщ, дауэрэ уемыIами… Ф-фызэрыIыгъ. Зэкъуэтын зымыдэхэм с-сэ къысщыщIа лажьэр яжефIэ, си у-ужьыр махуэ фхухъу! Псоми сыфхуэарэзыщ. Зи ж-жагъуэ сщIаIамэ, къысхуэвгъэгъу! Си Iэщэ тIэкIур уи анэмэтщ, ШэтIыгу, с-си щIалэхэм яIэщIэгъэхьэж. Къуажэжьми схуелъэIуж къысхуагъэгъуну! С-си бынхэр, си бынхэр, ШэтIыгу… С-сэ с-сокIуэ…

Хъунур хъуат…

ШэтIыгу езыри цIыху дзыхэгъуафIэтэкъым, ажалым и нэгу щIыIэм Iэджэри щIэплъат, ауэ и ныбжьэгъужьым и хьэдэр имыгъейуэ хуэшыIэжакъым, и гъусэхэми абы емыкIу къыхуащIакъым.

ЩIыр куууэ мывалъэм къыщыпхуэтIынутэкъыми, къытрахыф тIэкIур къатIри, мэзылIитIри и гъусэу, ЛIыхъурей здыщIэлъэIуам деж щIалъхьэжащ. ЛыупIэ Iэнэу къигъэсэбэпауэ щыта мывэ пIащIэшхуэри кхъащхьэдэсэ хуащIыж, и лъэпкъ дамыгъэри сапэкIэ мывэ щабэм традзэ. Насыпыншэм псори щIигъэхъа лым щыщу къуалэбзум зы дзакъэгъуи къагъэнатэкъым...

ШэтIыгу унафэ ищIри, ЛIыхъурей и уэсятыр ягъэзащIэу гупым Iэхэлъахэр куэдрэ къызэхакIухьащ, мэзылIхэм я егъэзыпIэр къалъыхъуэу. А Iуэхум пыкIыжын къудейуэ, цIыху лъагагъитIкIэ удэкIуеин хуейуэ бгъуэнщIагъ щэху гуэр къалъагъу. ЩIалитI дожейри, уэздыгъей ласкIэ пагъанэр, абы ихьэн я гугъэу. Ауэ лъэбакъуитI зэрачу, абыхэм къызэхах лъыр зыгъэдий гъуахъуэ макъ, хэпщIэукIи хэту.

ШэтIыгу щIалэхэм къарегъэгъэзэж, къыIуокIуэтыжри загъэпщкIу, гъуэм кIэлъыплъхэу. Куэд дэмыкIыу зы Iэблэтесрэ быдз емыфэж сабийрэ и гъусэу мэзылI бзылъхугъэ бгъуэнщIагъым къиплъри, щхьэфэцыр игъэтэджу, и щхьэр Iэтарэ къугъыу щIыхьэжащ, сабийхэри къыдэпщIоууэ…

- Сыту дэгъуэу адэкIэ фимыхьарэт! Лыр доуз а тхьэмыщкIэхэм къалъэIэса гукъутэм.

Я бзэр мыпсалъэми, зы псэущхьэ щыIэкъым я гуфIэкIэри я нэщхъеикIэри зэтемыхуэу. Нобэ фызищыхьэтщ: си ныбжьэгъужьым и кхъащхьэм Тхьэ щызоIуэр си щэкIуэныр абыкIэ сыухыу! Хъунщ псэ хейуэ згъэгъуар! Нобэ щыщIэдзауэ псэущхьэхэм Iэщэ къахуэсIэтыжкъым, сригъэзмэ, къызыхуэсщтэнур Хэкум бий къихьэмэщ! Гупым къыздэфщтэмэ, къуажэм докIуэжри, жылэдэсхэм курмыщ (зыгъэщхъыкIэщ, бгыр зэфIагъащIэу) дахуоуэ, делагъэу тщIар къытхуагъэгъуну дылъаIуэу. АдэкIэ… щIымрэ Iэщымрэ елэжьынращ насып къызыпыкIри, абы зеттыжынщ. Гъуэгыгъуэм зилъ имыгъэджэгу адыгэлI къэгъуэтыгъуейщ, ауэ щыхъукIи, сэ тхьэлъанэ зыми фэзгъэщIыркъым зэи фымыщэкIуэжыну, ауэ сэ пызудащ, ирикъунщ…

ШэтIыгу жиIауэ хъуар игъэзэщIэжащ: ЛIыхъурей и Iэщэхэр и щIалэхэм яритыжащ, я адэм и уэсятри ящIыгъуу, и ныбжьэгъум и бынми ядэIэпыкъуащ я щхьэ яIыгъыжыф хъухукIэ, езыри щэкIуэжакъым…