Бгыхэм я махуэ

Аранэ лъагапIэхэр – а псалъитI къудейм гупсысэр зыхуамышэрэ псэм къыщызэщIамыгъэушэрэ гъуэтыгъуейщ. Зым и дежкIэ ахэр зылъэмыIэс уэсылъэ-къырылъэу дыгъэм пэлыдхэрщ, адрейм къызэрыщыхъур налкъутналмэсу зэщIэпщIыпщIэ Iуащхьэ плъыфэбэ зэкIэлъыкIуэу зи дахагъэм итхьэкъуущ.

Бгыхэм я дунейпсо махуэр дыгъэгъазэм и 11-м ООН-м и Ассамблее Нэхъыщхьэм 2003 гъэм иригъэкIуэкIа и 57-нэ зэхуэсым къыщащтами, абыкIэ жэрдэмыр къыщыхалъхьар нэхъ пасэущ - 1992 гъэм зи гугъу тщIы зэгухьэныгъэм зэхиша и зэхуэсышхуэу дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэнымрэ зегъэужьынымрэ теухуауэ щытарщ.

Ди планетэм и щIы щхьэфэм и Iыхьэ плIанэм нэблагъэр (процент 22-м щIигъур) къуршхэмрэ къуакIэбгыкIэхэмкIэ щIэхъумащ. ЩIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, дунейпсо экономикэм зиужьынымкIэ бгылъэ щIыпIэхэм я мыхьэнэр къыпхуэмылъытэн хуэдизу инщ. КъызэрабжамкIэ, ЩIы Хъурейм тес цIыхухэм я процент 15-р (мелардым щIигъур) къырылъэ-къуршылъэхэм щопсэу. Абыхэм я дежкIэ ахэр икIи я ерыскъы къэкIуапIэщ.

Къыхэгъэщыпхъэщ, къуршхэр биологие зэмылIэужьыгъуагъэу ЩIы Хъурейм щытедгъуатэм и процент 50-м нэблагъэм, нэгъуэщI зы щIыпIи узыщримыхьэлIэ къэкIыгъэрэ псэущхьэм, я «хэгъэгуу» зэрыщытри, ди планетэм и щIыгум щежэх псышхуэхэм я нэхъыбапIэм я «гущапIэу» къызэрабжри, къинэмыщIауэ, цIыхухэр, зыщаплъыхьынымкIэ, нэхъ дэзыхьэх, туризмэм нэхъ зыщрагъэужь щIыпIэ телъыджэхэм зэрыхалъытэри.

Урысей Федерацэр къатщтэмэ, и щIыналъэхэм ящыщу 43-м къуршхэмрэ лъагапIэхэмрэ щыкуэдщ.     

Бгыхэр игъащIэ лъандэрэ диIащ, иджыри диIэщ хъупIэу, гъавэ щIапIэу, зыгъэпсэхупIэу. Къуршхэм хэлъ хъугъуэфIыгъуэхэр мымащIэу къыщIах, тIуащIэхэм дэт гидростанцхэм унэхэр ягъэнэху, заводхэр, фабрикэхэр ягъэлажьэ. Къуршхэр лъэщапIэ яхуэхъуащ еджагъэшхуэхэми. Мыбыхэм щадж щIым и зэхэлъыкIэр, дызэрыбауэ жьым уахэм ета и ищхьэ къатхэм я зэхэлъыкIэр, хьэрш жыжьэм къыщекIуэкIхэр. Iуащхьэ лъагэхэм щагъэув телескоп абрагъуэхэмкIэ вагъуэхэм щакIэлъоплъ, абдежым хьэуар зэрыщынэхъ кIащхъэм, уафэщIхэри зэрыщынэхъ гъунэгъум къыхэкIыу.

Ди жагъуэ зэрыхъунщи, кIуэтэху къэс нэрылъагъу мэхъу бгыхэми тIасхъапIэ зэраIэр, ахэри игъащIэкIэ зэтемыщэхэжын быдапIэу зэрыщымытыр. Дигу къемыуэнкIэ Iэмал зимыIэщ, къуршхэм хъугъуэфIыгъуэхэр къыщIэзых языныкъуэ IуэхущIапIэхэм я унафэщIхэр я лэжьыгъэм зэрыхуэмыIэижьым, я гуащIэдэкIым къарикIуэнум зэрытемыгузэвыхьым къыхэкIыу, ахэр щылъэща щIыпIэхэр къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу теплъаджэ зэращIри. 

ГъэщIэгъуэнщ

ЩIы Хъурейм щынэхъ лъагэ дыдэ бгыхэр зыхыхьэ Гималаи къурш зэрыIыгъым километр мини 3-м нэблагъэ и кIыхьагъщ, и бгъуагъыр километр 350-м нызэрохьэс. Къэзыухъуреихь Iэгъуэблагъэм ар апхуэдизу щхьэщыIэтыкIащи, и лъэныкъуэ зырызымкIэ дунейм и щытыкIэр щызэхуэдэкъым: ищхъэрэкIэ зыкъыщызэкъуэзых губгъуэшэкракъ абрагъуэхэм Сыбыр щIыIэр нэсми, Индие къэралыгъуэмкIэ гъэза и джабэ нэкIухэр зыхуэкIуэж тIуащIэ щIэращIэхэм, мэзылъэ бгыщIэхэм я лъабжьэм, жэнэтым укъыщыхутам хуэдэщи, щыхуабэщ, щызэгъщ, къэкIыгъэу къыщыкIри бащэщ. Дызэрыщыгъуазэщи, Гималаи къурш зэрыбыным хеубыдэ метр 8848-рэ зи лъагагъ Джомолунгмэ (Эверест) бгыжьри, абы куэдкIэ зыкъыкIэрызымыгъэху Iуащхьэ абрагъуэжьхэу 10-ри.   

ЗэрытщIэщи, куэд щIащ дыщыпсэу Кавказыр зыщыбгъэпсэхунымкIэ, лъэс туризмэм зыщебгъэужьынымкIэ, лыжэхэмкIэ къыщыбжыхьынымкIэ, альпинизмэм ехьэлIа зэхьэзэхуэхэр щебгъэкIуэкIынымкIэ зыхуэдэ щымыIэ щIыпIэхэм ящыщу къызэралъытэри.

Ауэ, итIани, мы зэманым дунейм нэхъ зыщызыужьа, щынэхъ цIэрыIуэ дыдэ бгы лыжэ курортхэр здэщыIэр Европэм и курыкупсэм зыщызыукъуэдия Альп къуршылъэ щIыпIэращ. Абы и бгы нэхъ лъагэ дыдэ Монблан Франджымрэ Италиемрэ я гъунапкъэм тетщ. 1965 гъэм ирихьэлIэу, лъэныкъуитIымкIи а бгым и лъабжьэм щыпхаудащ а къэралитIым я зыгъэпсэхупIэ нэхъ лъэрызехьэхэр зэпызыщIэ къурш гъуэгу цIэрыIуэр.

Иджы Японие къэралымкIэ зедгъэзэкIынщи, абы и хытIыгухэм ящхьэщылъэгыкI Фудзи бгыжьыр куэд щIакъым дунейпсо щIэинхэм ящыщу ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм къызэрилъытэрэ, абы теухуа лъэIу тхылъхэр зыбжанэрэ хуагъэхьауэ щытыгъами. Къыхуамыдэу щIекIуэкIар Фудзи и джабэ нэкIухэр фIеймрэ кIэрыхубжьэрыхухэмрэ  къыщIэмыщыжыным нэсыпауэ хуабжьу ясеяуэ зэрыщытарщ.

Щхьэусыгъуэу къыдалъэгъуам «ириукIытэжа» японхэм зыкъызэщIакъуэри, къэралпсо Iуэху кърахьэжьащ: альпинистхэр, туристхэр, IуэхущIапIэхэм щылажьэхэр, пенсионерхэр, егъэджакIуэхэмрэ абыхэм я гъэсэнхэмрэ – щхьэх зымыщIэ дэтхэнэри - еувэлIащ Япониер зэрыгушхуэ лъагапIэжьым и бгы нэкIухэр гъэкъэбзэным. Абы кърикIуар аращи, 2013 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м Фудзи бгыжьыр дунейпсо щIэинхэм ящыщ зыуэ ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм къыщалъытащ.    

Къуршхэри гулъытэ хуэныкъуэщ

Пэж дыдэу, кIуэтэху къэси нэхъри нэхъ нэрылъагъу мэхъу бгыхэми тIасхъапIэ зэраIэр, ахэри игъащIэкIэ зэтемыщэхэжын быдапIэу зэрыщымытыр. Къыхэгъэщыпхъэщ, къырылъэ Iуащхьэхэм хъугъуэфIыгъуэхэр къыщIэзых языныкъуэ IуэхущIапIэхэм я унафэщIхэр я лэжьыгъэм зэрыхуэмыIэижьым, я Iэужьым иужькIэ кърикIуэнум зэрытемыгузэвыхьым къыхэкIыу, ахэр щылъэща щIыпIэхэр къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу теплъаджэ зэрыхъури.  

КъыжыIэпхъэщ, къуршхэм я «гъащIэр» зэрекIуэкIынумрэ ахэр щIыуэпсым къызэригъэщIауэ къызэтегъэнэнымкIэ ЩIы Хъурейм тет къэрал псоми я Iуэху зехьэкIэми абыхэм щыпсэу цIыхухэм я бгъэдыхьэкIэми куэд зэрелъытар.

ГъэщIэгъуэныр аращи, альпинистхэми туристхэми мымащIэу яхэтщ къыщакIухь джабэ нэкIухэмрэ абыхэм я зэхуаку дэт тIуащIэхэмрэ къызэрымыкIуэу лей езыххэри. А псом я гущIыIужкIи, къуршхэм я куэщI ис къалэхэмрэ къуажэхэмрэ дэсхэми къэзыухъуреихь Iэхэлъахэм зэхъуэкIыныгъэ узымыгъэгуфIэхэри къыщагъэхъу. А Iуэхум гулыцI зиIэ дэтхэнэри иримыгузэвэнкIэ Iэмал иIэкъым.  

Зи гугъу тщIахэм мыри дэщIыгъужыпхъэщ: дыкъэзыухъуреихь дунейм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм - уэгъум, ятIэпс къежэххэм, уафэм къех псыIагъэм гуилъэсыкI-гуигъэухэм, мылылъэ щIэткIукIхэм «къыздашэ» уэсукхъуэхэм къыздрахьэх къыр дзакIэхэм, мывэхэм, цIыхухэм я зэхуаку къыдэхъуэ зэгурымыIуэныгъэхэм, абы хуэдэ нэгъуэщIхэми - я зэран бгылъэ щIыпIэхэм йокI.    

                                      А махуэм ирагъэкIуэкI

Къырылъэ щIыпIэхэр фIыуэ зылъагъухэм я зэгухьэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм дыгъэгъазэм и 11-р зыхыхьэ тхьэмахуэ зэхуакум къриубыдэу, дыкъэзыухъуреихь дунейм фIыуэ хущытын зэрыхуейм, бгылъэ щIыпIэхэм мыхьэнэуэ яIэр зыхуэдизыр цIыхухэм ягу къэгъэкIыжыным теухуа зэIущIэхэр щIыпIэ куэдым къыщызэрагъэпэщ, тхылъхэр щащэ жармыкIэхэм зрагъэубгъу, а Iуэхум ехьэлIа дерсхэм курыт еджапIэхэм щIэсхэр щIагъэдэIу.                                            

КЪУМАХУЭ Аслъэн.