«Уи пщIэр уи IуэхущIафэрщ»

            ЩIэ гуэр къэгупсысыным, зэхэлъхьэным и гуащIэри и гъащIэри  теухуащ техникэ щIэныгъэхэмкIэ доктор  ЗекIуэрей Аслъэн. Ар щIэныгъэм хуэнэхъуеиншэщи, еджэм хуабжьу пщIэ хуещI, емыджэр къыгурымыIуэххэ. Еш зымыщIэу жыджэрщ. И акъылым дэщIыгъуу и Iэпкълъэпкъри егъэлажьэ.  Къилэжьауэ Совет Союзым спортымкIэ и мастер цIэр зэрехьэ, щIэныгъэ IуэхукIэ и гугъу пщIымэ, щащIэу академикщ: ТранспортымкIэ Урысей Академиеми, ЩIыуэпсым шынагъуэ къыщымыгъэхъунымкIэ ООН-м егъэщIылIауэ лажьэ Дунейпсо ЩIэныгъэ Академиеми, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академиеми я академикщ. Къэхутэныгъэ лэжьыгъэу иригъэкIуэкIам папщIэ къыхуагъэфэща орден зыбжанэм къыдэкIуэу, «ЩIэныгъэм и лIыхъужь» медалри иIэщ.

- «Герой науки» медалыр уи бгъэгу хэлъу щызепхьэкIэ  мыхьэнэшхуэ епту къыщIэкIынщ.

- ООН-м и къудамэу ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Академиеу Санкт-Петербург щыIэм 2016 гъэм  къыщызатауэ щытащ. ЩIыуэпсым емыпхауэ зы тхылъ си Iэдакъэ къыщIэкIакъым! Математикэм, физикэм, технологием, машинэм, кхъухьлъатэм, бжьамийхэм ятеухуауэ лэжьыгъэ зырызыххэ стхати, псори зэпхыжар щIыуэпсыр хъумэнырщ. Абы папщIэ къысхуагъэфэщауэ аращ «Герой науки» жыхуиIэ щIыхьыр.

- Уи сыт хуэдэ щIэныгъэ лэжьыгъи IэдакъэщIэкIи  щIыуэпсым зэран дыхуэмыхъуным теухуащ. Абы къыдэкIуэу, уи къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэри ди зэманым декIуу дызыхуэныкъуэ защIэщ. А тIур зэрызэхуэбгъэхъур сфIэгъэщIэгъуэныщэщ!

- Мы ЩIы хъурейм пэжагъэкIэ дыбгъэдэтын хуейуэ къызолъытэ. Пэжыныгъэм къизгъэкIыр щIыуэпсым зэран дыхуэмыхъуу, Iуэхугъуэу етхьэжьэм губзыгъагъэрэ къэбзагъэрэ хэтлъхьэу дызэрыщытыпхъэщ. ЦIыхум машинэ, жьыхулъатэ, кхъухьлъатэ, бжьамий, къинэмыщI гуэрхэр къыщигупсыскIэ, ар  щIыуэпсым зэран зэрыхуэмыхъунум тещIыхьауэ щытын хуейщ. А псори къэслъытэри, сэ къэзгупсысащ  псыр зэрагъэкъабзэ фильтр гъэщIэгъуэн. Ар Iэпхъуамбэ хуэдиз хъууэ аращ, ауэ щхьэц налъэм нэхърэ нэхъ псыгъуэу гъуанэ цIыкIу мин 40 итщ. Псыр абыкIэ бгъэкъабзэмэ, медицинэм хущхъуэу къигупсысам нэхърэ нэхъ сэбэп хъунущ. Псым и а щытыкIэр щIэныгъэм зэрицIыхур «структурированнэ» жыхуэтIэу «-4 нагъыщэм» ит къабзагъэ зиIэущ.

- Псым я нэхъ фIейри къабзэ ищIыну жыбоIэ мыбы…

- Псым фIейуэ хэлъыр къыхехыф жыпIэмэ, ущыуэнукъым. КъэхутакIуэ ин дыдэхэм ящыщ  Къумахуэ Мурадин тIэунейрэ хатхат Нобелым и саугъэтыр зыхуэфащэхэм. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, иджыри къылъысакъым. Езыр щIэныгъэлI цIэрыIуэщ, и къэхутэныгъэхэм щIэупщIэшхуэ яIэщ.  Абы и полимернэ структурэхэр си тегъэщIапIэу, рентген оптикэм  къыхэсхауэ аращ мы Iэмэпсымэр (фильтрыр).

- Фызэдэлэжьа Къумахуэм уэрэ?

- Мурадин ищIхэр сфIэгъэщIэгъуэну, сэ сщIыхэри езым фIэщIэщыгъуэу куэдрэ лабораторэм дыщызэдэлэжьащ. ЗэдедгъэкIуэкIа лэжьыгъэхэм ящыщу зыгуэр вжесIэжынут, фильтрыр япэ дыдэу зэрыдгъэунэхуам теухуауэ. Зэгуэр Мурадин Швейцарием шагъырыфI къыздришати, и щхьэр Iухауэ къигъанэри, зыкъомрэ Iэнэм тетащ. Арати, гуащIэ хъуащ. «Уа, Аслъэн, мыбы зыгуэр епщIэжыфыну?», - щыжиIэм, мы фильтрым щIэдгъэжщ шагъырри, къабзабзэ, зэрыщытам хуэдэ дыдэ, хъужауэ щытащ.

         - УгушыIэрэ, хьэмэрэ…?

- ДыгушыIауэ арат. Ауэ, деплъри, къызэрыщIэкIымкIэ, лажьэрт! ЩIэдгъэжыжа шагъырым дефэщ, ди Iуэхур зэрыхъуам хъуэхъу тежытIыхьыжри дызэбгрыкIыжащ.

            - Дэнэ нэса мыбы и Iуэхур? Фильтр папщIэу мыр къыщагъэсэбэп щыIэ? ПхузэфIэкIа ар зыщIыпIэ щагъэувыну е къыщIагъэкIыу зэтебублэну?

- ЩIэныгъэлIым ищIа къэхутэныгъэр цIыхубэм нэхъ псынщIэIуэу къахуэщхьэпэным теухуа лэжьыгъэ къэралым илъын хуейщ.   Ди жагъуэ зэрыхъунщи, ди къэралым апхуэдэ гупсысэхэр тепщэ щыхъуакъым. Мелуан бжыгъэкIэ щIэщыгъуэ гуэрхэр къагупсысауэ, ауэ зы мэскъалкIи я Iуэхур мыкIуэтауэ лэжьыгъэ куэд дыдэ зэрыщыIэм тызощIыхьри, мы фильтрым хуэфэщэн пщIэ имыгъуэнынкIэ сошынэ.

- Аслъэн, щIэныгъэм, къэхутэныгъэм дауэ ухуэкIуа?  

- Сэ сыщеджар Хабаровскщ. Политехническэ институтыр къэзухауэ щIэныгъэ Iуэху зесхуэрт, самбэмкIэ гъэсакIуэу сылажьэрт. А лъэхъэнэм къысщIыща зы Iуэхугъуэ и гугъу пхуэсщIынут… Китаймрэ СССР-мрэ зэмыфIми, спортымрэ щIэныгъэмкIэ  лъагъуэ зэхухашауэ конференц зэхуэмыдэхэмкIэ зэкIэлъыкIуэрт.  Мис апхуэдэ зы зэIущIэ гуэрым сагъэкIуауэ, доклад сщIат бжьамийм и кIуэцIым ит пневмосистемэ жыхуаIэм теухуауэ. Абы щыгъуэм ядыгъуащ утыку исхьа къэхутэныгъэр,    Iэмэпсымэр яхузэпкърымылъхьэу Iуэхур къызэтеувыIат.  

- Уи щIалэгъуэм теухуауэ пIэщIэкIа щыуагъэт ар…

- ДыщыщIалэм деж псоми сабэ къыдоIэт. Сабэр тIысыжа иужькIэ, зэман дэкIауэ блэкIам уогъэзэжри, итIанэщ къыщыбгурыIуэр шы хужьым утесарэ шыд хужьым утесарэ? Сэ шыми шыдми сытесакъым. Я зэхуакум сыдэту сыкъекIуэкIам нэхъ ещхьщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, си IэкIэ къэзгъэщIауэ хьэпшып 20 хуэдиз щылъщ.

- Зыми дзыхь хуэпщIкъым, къызэрызгурыIуэмкIэ.

- Абы и щхьэусыгъуэр мыращ. ЦIэрэ щхьэрэ уиIэу, дуней псом къыщацIыху щIэныгъэлIу ущымытмэ, ядыгъу уи IэдакъэщIэкIри гупсысэри. Сэ экранолётым, кхъухьлъатэм, бжьамийм, лъэмыжым, псы щIагъым щызекIуэ кхъухьым епхауэ къэхутэныгъэ бжыгъэхэр сиIэщ. Псалъэм папщIэ, хьэрыпхэм яхуэсщIауэ щытащ оазис, и кIуэцIым кондиционер имыту, езыр-езыру псырэ жьыкIэ зыкъигъэщIыIэтыIэжу. Абы нэмыщIкIэ термос-бочкэ, пхъэм къыхэщIыкIауэ. Iэджэ мэхъу! Илъэс 72-рэ сохъури, ахэр зэстын, пхызыгъэкIын згъуэтакъым! Мылъкуи сыхуейтэкъым. Къэралым кърегъэсэбэп! Мис, мы тхылъхэр къащтэу, итым темыкIыу Iуэхур зэтраублэн фIэкIа къэмынэу, псори хьэзырщ.    Архивым щхьэкIэ а псори зэзгъэуIужащи,   зыгуэр кIуэуэ хэплъэми хъунущ.   Сыт хуэдэ лъэныкъуэкIи сохъуапсэ щIалэгъуалэм, хуабжьэу цIыху гъэщIэгъуэн куэд диIэщ. Абыхэм захуэзгъэзэнут: къафщти къэвгъэсэбэп, вгъэбагъуэ, дэ дунейм дытетыхукIэ сыт хуэдэ лъэныкъуэкIи дывдэIэпыкъунущ. Аращ сэ яхуэсщIэфынур.

Епсэлъар Хъуэжэ Жанщ.