(КIэухыр. ПэщIэдзэр мэкъуауэгъуэм и 22-м итщ).
1919 гъэм щIышылэм и 20-м Темырхъан-Шурэ Бгырыс республикэм и Парламентыр къыщызэIуахащ. Абы къыщыпсэлъащ Тепщэгъуэм и нэхъыщхьэ (Правительствэм и УнафэщI) Куэцэ Пщымахуэ. Зэхуэсым хэтхэр абы къыхуриджащ республикэ щIалэм хуэщхьэпэн лэжьыгъэм щызэкъуэувэну. Бгырыс Республикэм иубыд щIыналъэм Деникин и дзэхэр къыщиужьгъа а зэманым нэхърэ нэхъ гугъу хэгъэгум къыхуихуатэкъым.
Большевикхэр зэрапэщIэтымкIэ Бгырыс республикэмрэ Деникинымрэ я плъапIэхэр зэтехуэрт. Ауэ «Добрармия» зи фIэщыгъэ Деникиным и дзэм Тэрч областым большевикхэр иригъэкъэбзыкIкIэ зэфIэмыкIыу, щIыналъэм унафэщIу къыщхьэщыувэжыну хуежьат. Абы и мурадт Тэрч областымрэ Дагъыстэнымрэ езым и генерал-губернаторхэр тригъэувэжу «Тэрч-Дагъыстэн край» иухуэну. Бгырыс республикэм ар езым и хэгъэгу Iуэхухэм пхъашэу къебгъэрыкIуэ IэбэкIэу къилъытащ.
Абы ипкъ иткIэ Парламентым унафэ къищтащ Тепщэгъуэм и Нэхъыщхьэ Куэцэ Пщымахуэ «Бгырыс республикэм мыхьэнэ зрит Iуэхухэр зэхигъэкIыну Деникиным епсэлъэн папщIэ» Екатеринодар ягъэкIуэну.
Деникинымрэ Куэцэмрэ зэхуэзауэ зэрыт тхылъ Кавказ Ищхъэрэм илъ дэфтэрхэм щыдгъуэтакъым. Ауэ Бгырыс республикэм и унафэщI гупым хэта Джабагиев Вассан-Джэрий «Кавказ Ищхъэрэм революцэмрэ граждан зауэмрэ зэрыщекIуэкIар» тхыгъэм щетхыж: «Тепщэгъуэм ищIэ псомкIи а зэманым жэуап зыхьыр Куэцэ Пщымахуэти, Добровольческэ армэм и унафэщIым гурыIуэн мурадкIэ, аргуэру и деж кIуащ».
1919 гъэм мазаем и 26-м Куэцэр Парламентым къыщыпсэлъащ Баку щыIэ Добрармэм и лIыкIуэхэм зэраIущIам теухуауэ. Баку Куэцэр щыхуэзащ инджылыз армэм и дзэзешэ нэхъыщхьэ генерал Томсон. Абы Куэцэр къигъэгугъат «Мамырыгъэ конференцыр къэсыху ди республикэм зыкъыщIигъэкъуэну, Деникинми унафэ хуащIат Бгырыс республикэм и щIыналъэм къимыхьэну».
ИтIани Добрармэр ипщэкIэ къэкIуатэурэ щIыналъэм нэхъ гъунэгъу къыхуэхъуху, цIыхубэр Тепщэгъуэм нэхъ къыхуэмыарэзы хъурт. Езы Тепщэгъуэм и кIуэцIкIэ Куэцэм и телъхьэхэмрэ Каплановым и телъхьэхэмрэ щызэныкъуэкъурт. ЛъэныкъуитIми езым я пашэр Тепщэгъуэм и нэхъыщхьэу трагъэувэну хэтт. Iуэхур нэхъ гугъуж ищIырт цIыхубэр акъылэгъу зыхуэхъун программэ узыншэ утыкум зэримылъыр.
А псом ищIыIужкIэ, социалистхэмрэ большевикхэмрэ, Бгырыс тепщэгъуэм и пщIэр ирагъэхуэхын папщIэ, цIыхухэр ягъэщхьэрыуэрт. Зэраныгъэшхуэ къихьырт тепщэгъуэр шэрихьэтым еныкъуэкъу хуэдэу дин Iуэхузехьэхэм зэрагъэIуми.
1919 гъэм мэлыжьыхьым и 10-м Куэцэ Пщымахуэ Деникин генералым хуэзэну Грознэ къалэм ирагъэблагъэ. Куэцэм кIуэн щимыдэм, абы и пIэкIэ Парламентым Каплановымрэ шэрихьэт IуэхухэмкIэ унафэщI Гоцинскэмрэ еутIыпщ. Деникиным Бгырыс республикэм и лIыкIуэхэм къажриIащ Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэр езым и жьауэ къызэрыщIэувам ипкъ иткIэ я щхьэхуитыныгъи я тепщэгъуи къабыл зэримыщIыр.
Езы Деникиным ар къызэриIуэтэжыр нэгъуэщIущ: «ДызэгурыIуэн папщIэ Бгырыс республикэм Грознэм лIыкIуищ къиутIыпщат, урысхэр зылъагъу мыхъу Каплановыр я пашэу. Ауэ лIыкIуэхэм Шэшэным щекIуэкIыр зэхаха нэужь, Шали къуажэм къыщыувыIэхэри, Грознэм къэкIуэну тегушхуахэкъым».
1919 гъэм накъыгъэм и 12-м Куэцэм и Тепщэгъуэм хэтхэр зэгурыIуэри текIащ. Ар къыщIэхъуам щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъуар Куэцэм 1919 гъэм накъыгъэм и 18-м екIуэкIа Бгырыс конференцым хэта Къантемыр Алихъан хуригъэхьа письмом къыщеIуатэ. Ар зыщIыпIи къытехуакъым икIи Бгырыс республикэм теухуауэ дымыщIэ гуэрхэм щыгъуазэ дещI.
Абы етх: «Си унафэ щIэт Тепщэгъуэм хэтхэр дызэгурыIуэри накъыгъэм и 12-м дытекIащ. Къаугъэшы гупщ. КъинэмыщIауэ, зы пIэм симыкIыу сиуджыхьынри къысIэщэужэгъуат. Сэ мурадыр къызэрызгурыIуэр мыпхуэдэут: Бгырыс республикэм и фейдэ зыхэлъ Iуэху жану зыдохуэ е дыIуокI. Зыр мэшынэ, адрейр пщIэ щIонэцI, ещанэр и фейдэ мэлъыхъуэ, псалъэ зэрахьэ, икIагъэ дыдэу Iуэху мыхьэнэншэхэр щызокIуэ… Аращ и щхьэусыгъуэр япэ ит мурадыр дгъэзэщIэну Iэмал щIэдмыгъуэтам».
Кавказ Ищхъэрэмрэ Кавказ ЩIыбымрэ Совет властыр щыува нэужь, бгырыс щхьэхуитыныгъэм щIэбэна куэдым ещхьу, Куэцэ Пщымахуэ Тыркум Iэпхъуащ. ЗэманкIэ ар Самсун дэсащ, иужькIэ Истамбыл Iэпхъуэри, дунейм ехыжыху абы щыпсэуащ.
Зауэ нэужьым адыгэ хэхэсхэм Нью-Йорк къалэм «Коммунистхэм япэщIэт муслъымэн зэгухьэныгъэрэ» «Бгырыс зэгухьэныгъэрэ» къыщызэрагъэпэщауэ щытащ. Истамбыл «Бгырыс зэгухьэныгъэ» щылажьэрт, Кавказ Ищхъэрэм икIа гупым я гъусэу абы жану щылэжьащ Куэцэ Пщымахуи.
«Кавказ Ищхъэрэ: хуитыныгъэм папщIэ екIуэкIа зауэм теухуа напэкIуэцIхэр» и фIэщыгъэу 1961 гъэм Истамбыл Куэцэм и тхылъ къыщыдэкIауэ щытащ. Бгырыс республикэм и Тепщэгъуэм и унафэщIым и нэкIэ еплъыжурэ, абы тхакIуэр щытопсэлъыхь илъэс 40 и пэкIэ екIуэкIа бэнэныгъэм.
Куэцэр 1962 гъэм щIышылэм и 8-м и ныбжьыр 78-рэ хъууэ дунейм ехыжащ. Ар щIалъхьащ къэралыгъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэхэм хуащI пщIэр хуащIу. «Кавказ Ищхъэрэ республикэм и УнафэщIу щыта», - тетхащ абы и кхъащхьэм.