«СИ ДАХАГЪЫМ КЪРИФЩIЭРКЪЭ СЫЗЭРЫАДЫГЭР?» Кином и «пащтыхь гуащэ» Шорэ Тюркан

Лъэпкъым щыщ цIыху пажэхэм я зэфIэкIым бэр ирогушхуэ. Апхуэдэ щапхъэхэм ящыщщ Шорэ Нэгумыкъуэ Бэчмырзэ и унэкъуэщ пщащэ Шорэ Тюркани. Ар актрисэ цIэрыIуэщ, режиссёрщ, сценарий етх. И лэжьыгъэр бжыгъэкIэ къэдгъэлъэ­гъуэнщ жыпIэмэ, а бзылъхугъэм кинофильм 203-рэ трихащ, сериалитху дэщIыгъуу. И лъагагъкIэ къапщтэмэ, ебгъэпщэну хуэфащэу Тыркум иджыри итыр артистищ къудейщ: Гирик ФатIимэ, Кочигит Хюля, Акын Филиз. Ауэ Тюркан и сэнаушыр абыхэм ябгъэдэлъам нэхърэ куэдкIэ нэхъ инт икIи абы и закъуэщ сценарийри итхыу икIи режиссёру зэуэ лэжьар. «Къэгъэзэжыныгъэ» (1972), «Хьэзаб» (1973), «Бодрум хеящIэ» (1976), «Благъуэр яукIмэ» (1981) фильмхэр режиссёр цIэрыIуэ Герен Шариф и гъусэу ищIащ. И Iэужьым уасэ хуащIам и дамыгъэу «Тырку киноми жылагъуэми я сулътIан» цIэр гъэфIэгъыцIэу къыфIащащ.

Фильмымрэ гъащIэмрэ

Шорэ Тюркан 1945 гъэм мэкъуауэгъуэм и 28-м Истамбыл-Аюб хьэблэм къыщалъхуащ. И адэ Шорэ МиратI-Хъалид къулыкъущIэу гъущI гъуэгум щылажьэрт, иужькIэ полицэм хыхьащ. И анэ Мэлихьэ гуащэм и адэр Алыджым щыIэ Салоники къалэм къиIэпхъукIа тыркуущ зэращIэр. Я унагъуэм ис хъыджэбзищым ящыщу тIур актрисэ хъуащ. Тюркан и шыпхъу нэхъыщIэ Назан фильм 29-рэ тригъэха пэтми, и шыпхъу нэхъыжьым и Iэзагъми и цIэрыIуагъми нэсакъым.
1954 гъэм Тюркан илъэсибгъу, Назан илъэсих, я шыпхъу нэхъыщIэ Фигьени нану дыдэу я адэ-анэр зыбгъэдокIыжри, хъыджэбз цIыкIухэмрэ я анэмрэ я псэукIэр гугъу мэхъу. Алъандэм унэгуащэ къалэн фIэкIа зимыIа анэм хьэфэ щащI заводым лэжьэн щыщIедзэ. Тюркани пщащэхэр щеджэ лицейм щIотIысхьэ. ПщIэкIэ къащта фэтэрыр зей бзылъхугъэ-артисткэм щIыгъуу и лэжьапIэм зэгуэр кIуауэ фильм тезыхым и нэм къыфIонэ адыгэ пщащэ дахэр. И япэ лъэбакъуэр езым игу къызэринэжар мыпхуэдэущ:
- Махуэ гуэрым ди хьэблэм кинофильм щытрахырти, тфIэгъэщIэгъуэну деплъыну дыкIуат. Роль­ нэхъыщхьэр зыгъэзащIэ Нур Мухърэтэм щыс­лъагъум, си нэр теплъызауэ сигукIэ жысIащ: «Сыту цIыхубз дахэ». Абдежым сыщыту зылI къызбгъэдыхьэри: «Уэри ухуей фильмым ущыджэгуну?» - жиIэри къызэупщIащ. Сэ сышынэри, зыри жезмыIэу унэм сыщIэлъэдэжащ. Ауэ иужькIэ ­фильм щытрах щIыпIэхэр унапIэ схуэхъуауэ жыпIэ ­хъунущ.
«Къуажэм зы пщащэ фIыуэ щыслъэгъуащ» ­фильмым (1960 гъэ) роль нэхъыщхьэр щигъэзэщIащ Тюркан. Абы къыкIэлъыкIуащ адрей фильм 202-р. А зэманым Тюркан «сабиигъуэ лъагъуныгъэ» жыхуаIэм хуэдэу зы псэлъыхъу иIэт, жыжьэу зэхущIэплъ мыхъумэ, зэбгъэдэмыхьэххэу. Пщащэр кином зэрыхыхьэу, а гухэлъри кIуэдыжащ. Апхуэдиз зи дахагъ Тюркан псэлъыхъуншэ хъунт?! Фильм тезых Инаноглу Тюркер щхьэгъусэ хуэхъуа щхьэкIэ, ныбжьыщIэхэм яку дэлъа гурыщIэр зы пщIыхьэпIэ кIэщI, зы гъэмахуэ уэшх хуэдэу блэкIащ. 1962 гъэм езыр илъэс 17-м иту Тюркан гу хуищIащ фильм трезыгъэххэм ящыщ Адлы Рючхьан. Абы щхьэгъусэ, унагъуэ иIэт, ауэ Тюркан апхуэдизкIэ фIыуэ къилъэгъуати, нэгъуэщI плъапIэ иIэжтэкъым. А зэманым хабзэхэр ткIий дыдэти, уи щхьэгъусэр ибгъэкIыжыну икъукIэ гу­гъут. Абы щхьэкIэ тIури зэгурыIуэу абы арэзы техъуэн хуейт. Апхуэдэ щхьэусыгъуэкIэ Рючхьан и щхьэгъусэр хуигъэкIыжакъым, ауэ Тюркани и псэм хухэхакъым. Арати, зэгуэкIуахэр апхуэдэу зэдэпсэуащ 1962 - 1982 гъэхэм.
Кином хэгъуэзэнымкIи, и Iэзагъым зиузэщIынымкIи Адлы Рючхьан и фIагъыу къекIа псори Тюркан сыт щыгъуи къыхигъэщырт. ЗэбгъэдэкIыжа нэужьи пщIэшхуэ зэхуащIу, зэрылъытэу псэуащ ахэр. Адлы Рючхьан 1995 гъэм сымаджэ хъууэ дунейм ехыжыху, Тюркан ар гулъытэншэ ищIакъым.
1983 гъэм Шорэхэ я пхъур щIыхьи, тетыгъуи, Iулыджи зиIэ, театрым и артист цIэрыIуэ Юнал Джихьан докIуэ. А тIум Ягъмур (Уэшх) и цIэу зы хъыджэбз къащIэхъуащ. 1987 гъэм зэщхьэгъусэхэр зэбгъэдэкIыжащ, ауэ я цIэр IейкIэ зэи Iуакъым.

 

 

ЕхъулIэныгъэхэмрэ саугъэтхэмрэ

1961 гъэм журнал пэрытхэр зэныкъуэкъурт Шорэ Тюркан и сурэтыр и жинтым тезыдзэнумкIэ. «Синема» журналыр япэ щищым, 1961 гъэм къыдэкIа журналым (№18) бзылъхугъэ дахэм и сурэтыр къытрадзащ. Япэрейм къыкIэлъокIуэ «Артист», «Газетышхуэ», «Макъ» журнал цIэрыIуэхэр.
Япэ саугъэтыр Шорэхэ я пхъум «Анталие и дыщэ апельсин» фестивалым 1964 гъэм къыщыхуа­гъэфэщащ, «ГъащIэ дыдж» фильмым щигъэ­зэщIа роль нэхъыщхьэм папщIэ. Абы нэгъуэщI саугъэт 15 къыкIэлъыкIуащ. 1964 гъэм щегъэжьауэ 2001 гъэм нэс Шорэ Тюркан мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ гъуазджэм щызэрахьэ цIэ лъапIэ зэмылIэужьыгъуэхэр. Абыхэм ящыщщ: «Зи зэфIэкIыр нэхъ ин артисткэ» (1964, 1968, 1973, 1987, 1992, 1994); «Уней саугъэт» (1973); Айтматов Чингиз и цIэр зезыхьэ саугъэтыр (1978); «Артемис дыщэ напэ» (1990); «ГуащIэ хэха» (1994); Урым фестивалым и саугъэт нэхъыщхьэр; «Режиссёр цIыхубз нэхъ лъэрызехьэ» (1999); «Нэхъ лъагапIэ дыдэм тетхэр» (2000), нэ­гъуэщI куэди.

Кинофильм техыным хабзэщIэу къыхихьахэр

Зытригъэха фильмхэр къэзыгъэлъагъуэ фирмэ зыбжанэм езым къылъысыр къыщрамытыжым, Шорэ Тюркан ар утыку Iуэху ещI. Фильмым ­гугъу дехь, цIыхубэм фIыуэ къалъагъу, пщIэ зиIэ бзылъхугъэм и жыIэ пхегъэкIри, «Шорэ Тюркан и хабзэхэр» и фIэщыгъэу игъэбыда бзыпхъэхэр ­пхегъэкI. Нобэрей кино гъуазджэм къызэрыгуэкI Iуэхуу ибж пэтми, мы хабзэхэр япэу утыку зэрихьа гъуэгум уриплъэну гъэщIэгъуэнщ.
 «Тюркан и законхэм» дыкъыщоджэ:
- Фильмым и сценарийр зы мазэ и пэ иту Шорэ Тюркан имылъэгъуауэ, имыдауэ трахын щIадзэ ­хъунукъым.
- Фильм псори Истамбыл щытрахынущ;
- Шорэ Тюркан пщэдджыжьым сыхьэти 8-мрэ пщыхьэщхьэм сыхьэт 19-мрэ я зэхуаку зэманым фIэкIа лэжьэнукъым; тхьэмахуэ махуэр зыгъэпсэхугъуэщ;
- Шорэ Тюркан щыджэгуну фильмхэм нэгъуэщI цIыхухъу IэпцIэлъапцIэу е зэбэун хуейуэ хэт хъунукъым;
- Афишэхэми рекламэхэми Шорэ Тюркан и цIэр ищхьэ дыдэм тетын хуейщ;
- Фильмыр щытрахкIэ Шорэ Тюркан щитIэгъэну иджырей щыгъынхэр езым, тхыдэм епхахэр фирмэм еинущ.
Шорэ Тюркан апхуэдизкIэ пщIэшхуэ зиIэ артистти, зрагъэщIэгъуэкI пэтми, къыдэлэжьа фирмэ псоми мы бзыпхъэхэр къащтэн хуей хъуащ.

Зэрыадыгэм ирогушхуэ

Шорэ Тюркан роль зэмыщхь куэд игъэзэщIащ. Цыджану джэгуну куэдрэ къызэрыхуихуам щхьэкIэ, а лъэпкъым къыхэкIа хуэдэу теIукIауэ щытащ. Ауэ щхьэусыгъуэ пэжыр Тюркан лъэпкъ зэхэгъэж зэримыщIымрэ нэхъ гуащIэмащIэхэм къащхьэщыжын зэрыфIэфIымрэт. Цыджану къазэрыщыхъум теу­хуауэ еупщIахэти, сыт хуэдэ лъэпкъи ягъэикIэу зэрыфIэмыфIыр къыхигъэщри: «Сэ сыадыгэщ, пэжыр аращ», - жиIауэ щытащ абы. ИкIи гушыIэурэ къыщIигъужат: «Си дахагъым кърипщIэну щыткъэ сызэрыадыгэр?» Шорэхэ я унагъуэр зэрызэтепщIыкIа щIыкIэр зэрыт тхылъ гуэр яIати, ар мафIэс гуэрым щыхисхьэм щIэрыщIэу зэригъэпэщыжыну яужь ихьат Тюркан. Абы ищIэжырт къэбэрдей адыгэхэм зэращыщри, и адэшхуэм и анэм Гуащэхъан и цIэу зэрыщытари.

 

ЕджапIэ нэхъыщхьэ къимыухами, гъащIэ еджапIэр къиухащ

 Тюркан курыт еджапIэ фIэкIа къимыухами, и IущыгъэкIэ, и зэфIэкIкIэ езыр-езыру гъащIэ еджапIэм гъэсэныгъэ щызригъэгъуэтыжауэ жыпIэ ­хъунущ. Кинофильм 203-м уелэжьын щхьэкIэ тхылъ мащIэ уеджэн хуей? КъэпсэлъэнкIэ жьакIуэщ ­хужумыIэфынуми, и лэжьыгъэм щыхэткIэ псалъэхэр игуми и псэми пхыкIауэ зэрыщытыр нэрылъагъущ. Абы и щапхъэу зы интервьюм щыщ пычыгъуэ къэтхьынщ.
- Сыт хуэдэ Iуэху зэхуэмыхъу Тыркум щыIэр?
- Сэ нэхъ сфIэуэиму Тыркум щызэхуэмы­хъур цIыхухэм я хэхъуэр зэрызэхуэмыдэр аращ. Зым и бын иригъэджэну тхылъ, тхылъылъэ игъуэ­тыркъым, адрейм уней кхъухьлъатэ иIэщ. Ику иту псэухэр щыIэжкъым, тхьэмыщкIэр нэхъ тхьэмыщкIэж, бейр нэхъ беиж хъуащ. Кхъухьлъатэ тIысыпIэхэр фIа­гъIе­­ягъкIи зэрагуэшыр сигу къызэреуэр фщIарэт?!
- Фи унагъуэм политик хэтщ. Уэ дауэ ухущыт политикэм?
- Зи хэку, зи лъэпкъ фIыуэ зылъагъу дэтхэнэ зы цIыхуми хуэдэу, сэри зыхызощIэ щIыналъэм къыщыхъу-къыщыщIэхэр. ЕкIуэкIыр зызогъащIэ, согупсыс, хъыбарыщIэхэм содаIуэ. ФIым сыдогуфIэ, мыхъухэм садонэщхъей. Политикэм сыхэту псори сызэрыхуейуэ схуэузэхуатэм арат, щыжысIэ къохъу уеблэмэ. Демократием пыщIа зэщIэхъееныгъэхэм сыхыхьэну сфIэфIщ. Бзылъхугъэхэри нэхъ хыхьащэрэт политикэм. Сыту жыпIэмэ, цIыхубзыр гъащIэм нэхъ нэфIкIэ йоплъыф, гущIэгъу ­нэхъ хэлъщ, цIыхухэр нэхъ зэщIегъэуIуэф. Псэлъэгъу уахуэхъуфынущ, жепIэми къедэIуэнухэщ.

Сериалхэр трех, нэтынхэр ирегъэкIуэкI

1990 гъэхэм Шорэ Тюркан сериалхэр трихыу, нэтынхэр иригъэкIуэкIыу долъагъу. ЦIэрыIуэхэм яхохьэ «ЕтIуанэрей гъатхэ», «ГъащIэ IэфI» сериалхэр. ЦIыхубэр экраным кIэрыпщIам хуэдэу ­кърашалIэрт абыхэм, къыщагъэлъагъуэкIэ гъащIэр къызэтеувыIам хуэдэу.
«Кинор си лъагъуныгъэщ» зи фIэщыгъэ нэтынри Тюркан и IэдакъэщIэкIщ. Ар кином и тхыдэ хуэдэу щытт, и лэжьэгъухэр утыку къыщришэу, щигъэлъапIэу. Кинофильм техын Iуэхум къикIуа гъуэгуанэр, езым и нэгу щIэкIахэр къиIуэтэжырт.

Лъагъуныгъэм и лIыкIуэ

И пэжыгъэр, захуагъэм зэрителъхьэр, цIыху зэпIэзэрыту, губзыгъэу зэрыщытыр къалъытэри, Шорэ Тюркан 2010 гъэм ЮНЕСКО-м Тыркум къы­щыхихат «ГурылъыфI зиIэ и лIыкIуэу». Абы щыгъуэ бзылъхугъэ цIэрыIуэм жиIэгъащ: «Лъа­гъуныгъэкIэ, гуапагъэкIэ, дахагъкIэ пхузэфIэмыкIын щымыIэу согупсыс. ГуащIэмрэ лъагъуныгъэмрэ зэкIэрыдмычмэ, Iуэхугъуэ куэдым дыпэлъэщынущ».
Шорэ Тюркан псапэхуэщIэ Iуэху куэдым и гуапэу хохьэ. Езым и цIэкIэ еджапIэ иригъэщIауэ щыIэщ.

ХЪУАЖЬ Фахъри.
Поделиться: