ЩхьэкIуэ зышэч щхьэ шхыгъуэ йохуэ

Гъатхэпэм и 28-р Балъкъэр лъэпкъым      и къэщIэрэщIэжыныгъэм и махуэщ. Ар махуэщIу ди республикэм щагъэувауэ щытащ 1995 гъэм. А лъэпкъым ехьэлIауэ захуагъэр тепщэ щыхъужа а махуэшхуэр гъэувыным лъабжьэ хуэ­хъуащ 1957 гъэм СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Прези­диумым къыдигъэкIауэ щыта Унафэр. Абы ипкъ иткIэ къащтащ «Къэбэрдей ­АССР-р Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-у зэхъуэкIыным и IуэхукIэ» республикэ хабзэр. Апхуэдэу илъэс 67-рэ ипэкIэ зэфIагъэувэжауэ щытащ балъкъэр лъэпкъым и къэралыгъуэр. 

Тхыдэм и напэкIуэцIхэм хыболъэ­гъуэж мы махуэхэм балъкъэрхэм ядэтIэт гуфIэ­гъуэм ипэ ита Iуэхугъуэ хьэлъэр. ­Хэку зауэшхуэр иджыри екIуэкIыу, 1944 гъэм и ­гъатхэпэм и 8-м, балъкъэрхэр я щIыналъэм залымыгъэкIэ ирашауэ щытащ. Ахэр Курыт Азиемрэ Къэзахъ­ста­нымрэ я щIыпIи 120-м хагуэшат. Абыи къыщымынэу, къэ­рал унафэ хэхакIэ ­абыхэм я къэралыгъуэр щымыIэжу къалъытат. Зэман дэкIри, за­хуагъэр тепщэ хъужащ, атIэми а лъэпкъым щыщ цIыхухэм ноби ящыгъупщэркъым а илъэс 13-м къриубыдэу яшэча щыщIэныгъэ­хэмрэ гугъуехьхэмрэ. 
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 50 гъэхэм я етI­уанэ Iыхьэм ди къэралым а лъэхъэнэм и пашэу щыта Хрушёв Никитэ и фIыгъэкIэ щIа­дзащ залымыгъэкIэ зи лъахэ ираша лъэпкъхэр хей щIыжыным и Iуэхур. Дауи, хэкум къагъэзэжыну хуит ящIа лъэпкъ псор къэбгъэIэпхъуэжыныр Iуэху тынш­тэкъым: балъкъэрхэр ипэкIэ зыдэса ­къуажэхэм я нэхъыбэр зэхэкъутати, псэу­пIэхэр яхурикъуртэкъым. Къэрал уна­фэщI­хэр Iуэхум зэ­регугъум нэмыщI, мыхьэнэшхуэ иIэт ­балъкъэрхэр къызыхы-хьэж лъэпкъхэр абыхэм къазэрыIущIэну щIыкIэми. И гъунэгъу мэжалIэмэ, абы и гуэныхьыр езым къихьу къэзылъытэу ноби псэу адыгэхэр гуапэу яIущIэжащ я ­къуэш балъкъэрхэм. Лей зы­техьахэм ахэр ядэгуэшащ псэупIэкIи, ерыскъыкIи, щыгъынкIи. 
Балъкъэрхэм ящыщ куэдым нэхъапэм яIа псэупIэхэр зрагъэгъуэтыжащ. МымащIэу щыIащ адыгэ жылэхэм унапIэ, ­лъапсэ щызыгъуэтахэри. Къэдгъэлъэ­гъуэнщи, нэхъыжьхэм зэрыжаIэжымкIэ, а гъатхэм Щхьэлыкъуэ къуажэм дэ­тIыс­хьауэ щытащ балъкъэр унагъуэ 26-рэ. Ахэр ипэкIэ щып­сэуа Шыкхъэ щIыпIэр зэхэкъута хъуати, псэупIэщIэу къыхуа­гъэлъэгъуат къалащхьэм пэгъунэгъу жы­лэр. ЖыпIэнурамэ, щхьэлыкъуэдэсхэр гурэ псэкIэ япежьащ ­хамэщI къикIыжа я лъахэгъухэм. Къуажэ советым и унафэкIэ, балъкъэр унагъуэхэм Iэщ иратащ, уна­пIэхэри къыхупачащ. Я унэ-лъапсэхэр яухуэху, ахэр унагъуэ-уна­гъуэ­кIэрэ трагуэшауэ щытащ. Къуажэ­дэсхэр балъкъэрхэм ядэгуашэрт ерыскъыкIи щыгъынкIи, я Iуэхур зэрыдэкIынкIи чэнджэщ щхьэпэхэр иратырт. 
Апхуэдэу Iуэхур щекIуэкIащ ди республикэм хыхьэ жылэ псоми. Адыгэхэри щIыналъэм ис адрей лъэпкъхэри балъкъэрхэм зэрадэIэпыкъуам и фIыгъэкIэ псынщIэу зэфIэкIащ цIыхухэр къегъэб­лэгъэжыным, лэжьапIэ гъэувыным ехьэ­лIа Iуэхухэр. РСФСР-м и Министрхэм я Советым 1957 гъэм къищта унафэм ипкъ иткIэ, дэтхэнэ унагъуэми кредиту иратащ псэупIэ яухуэн папщIэ сом мини 10, унэхэр зэрагъэпэ­щыжын папщIэ сом мини 3, Iэщ къра­щэхуну сом мин 1,5-рэ. ИужькIэ а щIыхуэ псо­ри хуагъэгъуащ. ИлъэситIым къриу­бы­дэу унэщIэ мини 7-м щIигъу яухуащ, уна­гъуэ миным нэблагъэм къэрал фэтэрхэр иратащ. Апхуэдэу щIидзащ балъкъэр лъэп­къым и къэ­щIэрэщIэжыныгъэм. 
Къэралми цIыхухэми къабгъэдэкI ап­хуэ­дэ гулъытэ лъагэ, гуапагъэрэ лъа­гъуныгъэрэ зыгъуэта балъкъэрхэр гъащIэм и сыт хуэдэ лъэныкъуэми щIэх ­ды­дэу хэзэгъэжащ. ИлъэситI нэхъ дэ­мы­кIыу, 1959 гъэм ирихьэлIэу, къу­лы­къуш­хуэхэм пэрытт балъкъэри 100-м нэблагъэ. Курыт IэнатIэ зэ­мылIэужьыгъуэхэр зэ­рахьэрт 500-м щIигъум. Гулъытэшхуэ хуащIырт щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ ­зегъэужьыным. Куэд хыхьащ уэрэдым­-   рэ къафэмкIэ «Кабардинка» ансамб­-лым, къэрал филармонием. СССР-м, ­КъБАССР-м я тхылъ тедзапIэхэм къы­щы­дэкIащ балъкъэр литературэм и лъабжьэр зыгъэтIылъа Мечиев Кязим, тхакIуэ цIэ­рыIуэхэу Кулиев Къайсын, Шахмурзаев Сэ­хьид, Гуртуев Берт, Отаров Керим сымэ, ­нэгъуэщIхэми я IэдакъэщIэкIхэр.
Лей зытехьауэ щыта лъэпкъым и Iуэхур хуабжьу ирагъэфIэкIуащ блэкIа лIэщIы­гъуэм и 80 гъэхэм я кIэухым, 90 гъэхэм я пэщIэдзэм, балъкъэрхэри, абыхэм я гъу­сэу залымыгъэкIэ я хэку ирашауэ щы­тахэри хей щIыжыным теухуауэ къэралым къы­щыдагъэкIа унафэхэм япкъ иткIэ. 1991 гъэм мэлыжьыхьым и 26-м ­РСФСР-м и Совет Нэхъыщхьэм къищтащ «Лей зытехьа лъэпкъхэр хей щIыжыным и IуэхукIэ» хабзэр. КъыкIэлъыкIуэ илъэсхэм КъБР-м и Президентымрэ Правитель­ст­вэмрэ я жэрдэмкIэ Урысей Федерацэм къыщащтащ ­балъкъэрхэм ехьэлIауэ ­мыхьэнэшхуэ зиIэ унафэ зыбжанэ. Лъэпкъыр зэрырагъэкIрэ илъэс 50 зэрырикъум тещIыхьауэ иужькIэ къащта унафэхэм пащащ балъкъэр лъэпкъыр хей щIыжыным и Iуэхум. 
1995 гъэм балъкъэрхэм ирагъэкIуэкIа референдумым ипкъ иткIэ, Iуащхьэмахуэ, Шэрэдж районхэр зэфIагъэувэжащ. Налшык и Долинск щIыпIэм щаухуащ залы­мыгъэм ихьахэм я архитектурэ мемориал гъуэзэджэ. Абы хэтщ лъэпкъым и усыгъэм и вагъуэ Кязим и кхъащхьэр икIи ар балъкъэрхэм я бэшэчыгъэм, лIыгъэм, быдагъэм я фэеплъ хъуащ. 
«ЩхьэкIуэ зышэч щхьэ шхыгъуэ йохуэ», - жеIэ адыгэ псалъэжьым. А лъэпкъ Iущыгъэм и купщIэр хуэпхь хъунущ къуэш пэ­лъытэу къыддэпсэу балъкъэрхэм. Нобэ лъэпкъыр зыужьыныгъэм и гъуэгум ­ирокIуэ. Балъкъэрыбзэр мы зэманым адыгэ­бзэмрэ урысыбзэмрэ я гъусэу къэ­ралы­бзэщ. АбыкIэ утыку щохьэ телевиденэкIи радиокIи, газетхэр, журналхэр, зэ­реджэ тхылъхэр, псалъалъэхэр традзэ, балъкъэр тхакIуэхэм я тхыгъэхэр къыдагъэкI. Хей зэращIыжрэ блэкIа илъэсхэм балъкъэрхэм къахэхъукIащ еджагъэшхуэ, литератор, артист, спортсмен, политикэ лэжьакIуэ, лъэп­къым и щIыхьыр къэ­зы­Iэтыжа цIыху гуа­щIафIэ щэ бжыгъэхэр.
Къахуиуха бэлыхьым къелри, а лъэп­къыр апхуэдэу ди гъащIэм къыхыхьэжащ. Гугъуехьрэ гуауэкIэ гъэнщIа илъэс 13-м ягъэва бэлыхьхэр ящымыгъупщэу балъкъэрхэр япэкIэ мэкIуатэ, фIэщхъу­ныгъэ ин яхэлъу къэкIуэнум хуоплъэ. Илъэс 67-рэ ипэкIэ зи хэку зыгъуэтыжа а лъэпкъым щыщхэм, ди республикэм щыпсэу адрей лъэпкъхэми хуэдэу, я ­къару псори ирахьэлIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым нэхъри зиужьыным, абы мамырыгъэрэ захуагъэрэ, зэгурыIуэныгъэ­рэ зэIузэпэщыгъэрэ илъыным.