Испы унэхэр

КъухьэпIэ Кавказымрэ Абхъазымрэ я бгылъэ щIыпIэхэм куэду ущрохьэлIэ мывэ джей пIащIэхэм къыхэщIыкIа испы унэхэм (дольменхэм). Ахэр я щIэинщ пасэрей адыгэ-абхъаз лъэпкъыу илъэс мини 5 ипэкIэ псэуахэм.

Япэ дыдэу щIэныгъэлIхэм испы унэхэр хы ФIыцIэ Iуфэрщ къыщагъуэтар. Абы занщIэу гулъытэшхуэ хуащIащ икIи къэрал зэмылIэужьыгъуэхэм щыщ щIэныгъэрылажьэхэм яджыну хуежьащ. Псалъэм къыдэкIуэу жытIэмэ, Кавказыр сыт щыгъуи я плъапIэт хамэ къэрал щIэныгъэлIхэмрэ дунеяплъэ къэзыкIухьхэмрэ, нэгъуэщI щIыпIэ щумылъагъуну телъыджэ куэд а щIыналъэм ущыIущIэну къалъытэрти.

Абы къыхэкIыу, щIэбгъэщIэгъуэн щыIэкъым XIX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Кавказым щыIэ бгылъэ мэзхэм испы унэхэр нэхъапэ къыщызыгъуэтар хамэ къэралхэм щыщ щIэныгъэрылажьэхэрауэ зэрыщытыр.

1818 гъэм Пщадэ псыхъуэ дэт мэзхэм пхрыкIырт франджы щIэныгъэлI Жак Виктор-Эдуард Тебу де Мариньи адыгэ лъахэхутэ Таущэ Къаплъэн и гъусэу. Франджы зауэлIым, урыс хыдзэм къулыкъу щищIэну хыхьагъащIэм, испы унэ къыщигъуэтам мыхьэнэшхуэ иритакъым, жыпIэнуракъэ, иужькIи къыфIэIуэхущакъым. Абы дежкIэ нэхъыщхьэр нэтхъуэджхэмрэ шапсыгъхэмрэ политикэ, сату зэпыщIэныгъэхэр ярищIылIэнырт. Ауэ Тебу де Мариньи апхуэдэ къэхутэныгъэ телъыджэм  и насып хэлъти, Пщадэ и мэзхэм «зыщызудыгъуа» испы унэхэм зэрымыщIэкIэ Iууауэ аркъудейт.

ЕтIуанэу хамэ къэрал щыщ цIыхухэм ящыщу.а испы унэхэр илъагъуну къызыхуихуар Джеймс Бэллт. Абы къыщIэна махуэрытххэм я зым итщ испы унэхэм я ухуэкIэм теухуа тхыгъэхэр. Абыхэм нэIуасэ хуэхъуа нэужьщ, хамэ къэрал щыщ щIэныгъэлIхэм а Iуэхум гулъытэ хуащI щыхъуари, КъухьэпIэ Кавказым щыIэ испы унэхэр яджын щыщIадзари. Ахэр хуежьащ испы унэхэм лъыхъуэу, я теплъэхэм сурэт тращIыкIыу, тетхыхьу, нэгъуэщI хэгъэгухэм щыIэ пасэрей ухуэныгъэхэу кромлех, пирамидэ хуэдэхэм ирагъапщэу, я ныбжьыр зыхуэдизыр къабжу.    

АтIэ хэт икIи сыт щыгъуэ ди лъахэм и мывэ унэхэр щIын къыщаублар? Мы Iуэхум пыщIауэ щэнхабзэмрэ тхыдэмрэ зыдж щIэныгъэлIхэр сыт зыщыгъуазэр? Мывэ джей (мегалит) щэнхабзэм къигъэщIауэ, неолит, домбеякъ лъэхъэнэхэм къэунэхуауэ зыхуагъэфащэ пасэрей фэеплъ къызэрымыкIуэхэм щIыпIэ нэхъыбэ яубыду зыщаубгъуа зэманыр къыгуэхыпIэ имыIэу зытехуэр адыгэ-абхъаз лъэпкъхэр ижь-ижьыж лъандэрэ щыпсэу щIыналъэрщ. Къытызогъэзэжри, адыгэ-абхъаз лъэпкъхэм фIэкIа а щIыпIэм щыщымыIа лъэхъэнэрщ. Мыбдежым къыхэгъэщыпхъэщ, адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ, адрей кавказ лъэпкъхэм хуэмыдэу, испы унэхэр кхъэхалъэу, я лIахэр щыщIалъхьэ унэу къызэралъытэр, абы къыхэкIыуи пщIэ лей хуащIу къызэрыгъуэгурыкIуар.

Абы къинэмыщIауэ, археологхэм гу зэрылъатамкIэ, испы унэ щэнхабзэм пыщIа хьэдэщIэлъхьэ хабзэхэмрэ пасэрей адыгэ-абхъазхэм я хьэдэ хуэIухуэщIэхэмрэ куэдкIэ зэтохуэ, иджырей ди лъэпкъэгъухэм дунейм ехыжам иращIэкI зыкъомхэмкIи зэщхьщ.

Мыбдеж упщIэ зыбжанэ къоув. Япэрауэ, къыдгурыIуэу пIэрэ, адыгэ щэнхабзэр зыIэщIэлъ иджырей щIэблэм къытлъыса щIэиныр зыхуэдэр? АтIэми, зи гугъу тщIыр Урысей Федерацэм и щэнхабзэ беягъщ. Ауэ щыхъукIи, ди къэралым ис цIыху псоми зэхащIыкIыу пIэрэ а мывэ фэеплъхэм я лъапIагъыр здынэсыр? Сыт ящIэр а мегалитхэр хъумэным теухуауэ?

Мывэ джей фэеплъхэр джынымрэ зэманым дэмыкIуэду хъумэнымрэ япкъ иткIэ къызэрагъэпэща дунейпсо пIалъэ кIыхь программэр хуэунэтIащ археологиемрэ щIыналъэм и теплъэр джынымкIэ мэзкъуэдыхэр къызэгъэпэщыным, псом хуэмыдэжу испы унэхэр нэхъыбэу здэщыIэ Адыгэ Республикэмрэ Краснодар хэгъэгумрэ я деж. Абы хуэгъэзауэ мы зэманым йолэжь апхуэдэ щIыпIэ хэхахэр ЦIэмэз (Новороссийск), ТIуапсы, ХъупIэжьий (Геленджик), Мейкъуапэ къалэхэм щыгъэпсыным. Шэч хэмылъу, мывэ джей фэеплъхэр нэгъэсауэ джыным, ахэр зыхуей хуэгъэзауэ зехьэным, абы ятеухуауэ щIэныгъэ лъабжьэ зиIэ тхыгъэ нэхъыбэ цIыхухэм ялъэгъэIэсыным и мыхьэнэр ин дыдэщ.

Абы зыкъыдигъэзэнущ ди пасэрей щэнхабзэмрэ лъэпкъ тхыдэмрэ уасэшхуэ зиIэ я щIэиным иджырейхэр гущIыIэ дызэрыхуэхъуам. Зи гугъу тщIы Iуэхум къыпыщэн хуейщ апхуэдэ щIыпIэ хэхахэм зегъэужьыжыным хуэгъэза лэжьыгъэкIи.

Шэч къызытумыхьэнщ КIахэ Кавказым къыщагъуэта испы унэхэр пасэрей адыгэ-абхъаз лъэпкъхэм (абазэхэм, абхъазхэм, убыххэм, кIахэ адыгэхэм, шапсыгъхэм) я IэдакъэщIэкIыу зэрыщытар. КъухьэпIэ – Ищхъэрэ Кавказым щыIэ испы унэхэм я бжыгъэр псори зэхэту мини 2-м нызэрохьэс. Абы щыщу  100-м щIигъум Абхъазым ущрохьэлIэ, адрейхэр псори Адыгэ Республикэмрэ Краснодар хэгъэгумрэ щыIэщ.

Мывэ джейхэм къыхэщIыкIа ухуэныгъэ телъыджэхэм нобэр къыздэсми щэху куэд яхъумэ. Абы елэжьа щIэныгъэлIхэм гу лъатащ испы унэхэм я нэхъыбэм я гупэр дыгъапIэ лъэныкъуэмкIэ зэрыгъэзам. Абыхэм къызэралъытэмкIэ, ар и нэщэнэщ испы унэхэр цIыхухэм Дыгъэр тхьэуэ къалъытэу щыщыта лъэхъэнэм къызэрыдежьам. Дыгъэм зыхуагъэщхьу щыщыта зэманым епхащ икIи испы унэхэм я лъэхъэнэгъущ «кромлех» (бретоныбзэм къыхэкIа псалъэщ: хъурей, мывэ) зыхужаIэ мывэ джей бжыхьхэри. Апхуэдэу къахухьа щIыпIэхэм деж щрагъэкIуэкIырт Дыгъэм хуэгъэза тхьэлъэIухэмрэ хьэдэщIэлъхьэхэм пыщIа хабзэхэмрэ…

                                                                      ШЫКЪ Феррухь.