УФ-м щIыхь зиIэ и юрист, щIэныгъэлI цIэрыIуэ, къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэшхуэ Къалмыкъ Юрэ Хьэмзэт и къуэр ящыщщ Урысей Федерацэм и иджырей тхыдэм лъэужь ин къыщызыгъэна хэкулIхэм. Алыдж IуэрыIуатэм и лIыхъужь Прометей зэрихьауэ щыта лIыхъужьыгъэм хуэдэщ Къалмыкъ Юрэ къэрал политикэм щигъэзэщIа къалэныр: щIэныгъэм, зэхэщIыкI куум, псэ хуабагъэм я нэхур цIыхубэм яхуихьащ, и гущIэм кърихыурэ. Абы бгъэдэлъа зэфIэкI лъагэр, хэлъа псэкупсэ къулеягъыр, жыпIэнурамэ, иджыри нэсу наIуэ къэхъуфакъым, апхуэдизу ахэр лъащIэншэщ, гъунапкъэншэщи.
ГъащIэ купщIафIэ икIи Iуэхугъуэ инхэмкIэ гъэнщIа къикIуащ Къалмыкъ Юрэ. Ар 1934 гъэм щIышылэм и 1-м къыщалъхуащ Шэрджэс автономнэ областым хыхьэ Хьэбэз куейм и Абазакт къуажэм. Я жылэм дэт курыт школыр, иужькIэ областной медицинэ еджапIэр фIы дыдэу къиухри, Калининым и цIэр зезыхьэ Ленинград юридическэ институтым 1952 гъэм щIэтIысхьащ. 1954 - 1957 гъэхэм еджэным щыпищащ Ждановым и цIэр зезыхьэ Ленинград къэрал университетым юристхэр щагъэхьэзыр и факультетым. Ар ехъулIэныгъэхэр иIэу 1957 гъэм къиуха нэужь, абы игъэзэжащ къыщалъхуа и хэкум – Къэрэшей-Шэрджэсым. Ар япэщIыкIэ стажеру, иужькIэ цIыхубэ судыщIэу щылэжьащ Хьэбэз куейм. IэщIагъэлI щIалэм а лъэхъэнэм зыкъигъэлъэгъуащ щIэныгъэ куу, зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъ лэжьакIуэу, хабзэм пщIэ хуэзыщI, абы зы бжьизкIи къытемыкI юрист IэкIуэлъакIуэу. Хабзэм фIэкIа нэгъуэщI захуагъэ зэрыщымыIэм и телъхьэ апхуэдэ лэжьэкIэ ткIийр куэдым ягу ирихьыртэкъым. Къулыкъу «дэкIуеипIэм» псынщIэу икIи тыншу «дэжейхэри» властым хуэIурыщIэхэр арауэ зэрыщытыр къыгурыIуэми, Къалмыкъыр и Iуэху зехьэкIэ мардэм къыпхутешыну IэщIагъэлIхэм ящыщтэкъым. «Уи Хэку бегъымбар зэрыщымыIэр» хьэкъыу зыпхыкIа цIыху губзыгъэр а зэманым иужь ихьащ и хъуэпсапIэр зригъэхъулIэну: щIэныгъэм зриту абы и лъахэм и лъэкIыгъэ псори наIуэ щищIыну.
Саратов дэт юридическэ институтым и аспирантурэм щыщIэса илъэсхэр (1959 - 1962) Къалмыкъ Юрэ и дежкIэ хъуащ и Iуэху еплъыкIэхэм я лъабжьэр щигъэбыда лъэхъэнэ. ГъащIэм хэлъ Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэр и тегъэщIапIэу абы иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэ хьэлэмэтхэр щызэхуихьэсыжащ и япэ щIэныгъэ лэжьыгъэм – кандидат диссертацэм. Ар Къалмыкъым ехъулIэныгъэкIэ пхигъэкIащ 1963 гъэм. Куэд дэмыкIыу абы игъэхьэзыращ и доктор лэжьыгъэри. 1971 гъэм утыку кърихьа а диссертацэм пщIэшхуэ щигъуэтащ щIэныгъэ дунейм. Абы къы-щыщIэдзауэ ар къалъытэу хуежьащ зэфIэкIышхуэ, щIэныгъэ куу, еплъыкIэ гъуэзэджэ зиIэ юрист-цивилисту.
ЗэфIих щIэныгъэ-къэхутэныгъэхэм къадэкIуэу, Къалмыкъ Юрэ пэрытт егъэджэныгъэ IэнатIэми. Аспирантурэм щыщIэса япэ илъэсхэм щегъэжьауэ ар кафедрэм щылэжьащ, студентхэр иригъаджэу. ЩIэныгъэлIым нэсу икIуащ еджапIэ нэхъыщхьэм и IэщIагъэлIхэм я гъуэгур: ассистент, егъэджакIуэ нэхъыщхьэ, доцент, профессор.
Саратов дэт университетым и профессору, кафедрэм и унафэщIу Къалмыкъ Юрэ лэжьащ илъэс 20-м щIигъукIэ – СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и цIыхубэ депутату хахыхункIэ. Егъэджэныгъэм щыпэрыта а илъэсхэм къриубыдэу IэщIагъэлI щэджащэм и нэIэм щIэту гъэхьэзыра хъуащ щIэныгъэхэм я кандидатрэ доктору пщIы бжыгъэхэр, жыпIэнурамэ, абы езым и щIэныгъэ школ къызэригъэпэщакIэт.
УмыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым Къалмыкъым бгъэдэлъа зэчиишхуэр, апхуэдэу ирихьэкI лэжьыгъэм хуиIэ гукъыдэжышхуэр. КъэхутакIуэ емызэшым, щIэныгъэлI щэджащэм и къалэмыпэм къыпыкIа тхыгъэхэм уатепсэлъыхьмэ, ахэр куэд дыдэ мэхъу: абы игъэхьэзыращ монографиеу 10, щIэныгъэ лэжьыгъэ щхьэхуэхэу 200-м щIигъу. Ахэр ятеухуащ уней мылъкум, граждан зэхущытыкIэхэм, псэупIэ, унагъуэ Iуэхухэм ехьэлIа хуитыныгъэхэм. Къалмыкъ Юрэ и редакцэм щIэту Саратов 1991, 1995 гъэхэм къыщыдэкIащ граждан хуитыныгъэмкIэ зэреджэ тхылъ, томитI хъууэ.
Зи къэралыр, щалъхуа щIыналъэр фIыуэ зылъагъу а хэкупсэм и къару куэд ирихьэлIащ къызыхэкIа лъэпкъым и зыужьыныгъэм. Ар щытащ адыгэхэм я япэ лъэпкъпсо зэгухьэныгъэм – Дунейпсо Адыгэ Хасэм – и япэ тхьэмадэу. ЛIыгъэшхуэ зыхэлъ, псэкупсэ къулеягъышхуэ зиIэ абы лэжьыгъэшхуэ зэфIигъэкIащ, хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм Урысей Федерацэм къыхуаIэ щытыкIэмрэ гупсысэхэмрэ фIы и лъэныкъуэкIэ заригъэхъуэжын папщIэ.
IэнатIэфIрэ къулыкъу лъагэрэ зыIэрыгъэхьэным зэфIэкI псори езыхьэлIэу щIэбэна цIыхухэм зэи ящыщакъым Къалмыкъыр. Абы гъащIэм щызыIэригъэхьа ехъулIэныгъэ псори, къищтэфа дэтхэнэ лъагапIэри езым бгъэдэлъ зэчий лъагэкIэ, щIэныгъэ куукIэ, акъыл гъунапкъэншэрэ гупсысэ шэщIакIэ къихьащ. Апхуэдэу щыт цIыхурт къэралым и къулыкъу нэхъ лъагэхэм ящыщ зыр – УФ-м юстицэмкIэ и министр – а лъэхъэнэм дзыхь зыхуащIыфынур.
Жэуаплыныгъэшхуэ зыпылъ апхуэдэ IэнатIэ куэд пщэрылъ къыхуащIащ Къалмыкъым. Ар Конституцэ зэхуэсым УФ-м и Президентым и лIыкIуэу, УФ-м и Къэрал Думэм и депутату щытащ, УФ-м ЗыхъумэжыныгъэмкIэ и Советым и коррупцэм пэщIэтынымкIэ и комиссэ хэхам, Шэшэным и IуэхухэмкIэ Стокгольм къыщызэрагъэпэщауэ щыта дунейпсо трибуналым хэтащ, Уней хуитыныгъэмкIэ Урысей школым и ректору лэжьащ, н.къ. Сыт хуэдэ IэнатIэ пэрымытами, сыт хуэдэ къалэнхэр пщэрылъ къыщамыщIами, ахэр Къалмыкъ Юрэ ирихьэкIащ пщIэрэ щIыхьрэ пылъу, иригъэфIакIуэу, къэралым и зыужьыныгъэм, зыузэщIыныгъэм и IуэхущIафэ псори хуигъэпсу.
Си фIэщ мэхъу: Къалмыкъ Юрэ цIыху насыпыфIэу зилъытэжащ, сыту жыпIэмэ, щIэныгъэ дунеймрэ къэрал, политикэ, жылагъуэ IэнатIэхэмрэ щызыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэм къадэкIуэу, унагъуэ дахэм и нэхъыжьти, ныбжьэгъуфIкIэ къулейти. Абы и щхьэгъусэ Октябринэ лъэкI къигъэнакъым щIэныгъэлI цIэрыIуэ, къэрал, жылагъуэ лэжьакIуэшхуэ Къалмыкъ Юрэ и щIэиныр цIыхубэм ялъэIэсын папщIэ.
