Кавказым и художник нэхъыфIхэм ящыщ зыт Жэмыфэ (Чемсо) Виктор Мусэ и къуэр (1933 - 1996 гъгъ.).
Илъэс 30 ипэкIэ Жэмыфэ Виктор и еплъыныгъэ Ставрополь къыщызэIуахати, художник Пащты Германрэ сэрэ гъуэгу дытохьэ. СурэтыщIыр зыхуэлажьэ цIыхухэми гъуазджэм и лэжьакIуэхэми Жэмыфэм и IэдакъэщIэкIхэр къазэрыщыхъур зэдгъэщIэным тIуми ди нэ къыхуикIырт. Сыту жыпIэмэ, урохьэлIэ художникыр цIыхухэм япыщIауэ щытын хуэмейуэ къэзылъытэхэм. Дэ абыкIэ дыарэзытэкъым: ущIэтхэм укъыщыгурымыIуэкIэ ущIэтхэн щыIэкъым. КъимыдэкIэ, гъуазджэм фIыщэу хэзымыщIыкIхэм, нэхъ тэмэмыр къалъагъуфу жызыIэхэм, апхуэдэ Iуэху еплъыкIэм тезыгъэчыныхьхэм, загъэIэзащэу «пэжым и нэр щращI» щыIэщ. Языныкъуэхэм деж цIыху къызэрыгуэкIхэм нэхъ щIэх къапхъуатэ сурэтыщIыр зыгъэпIейтейр, абы жиIэну зыхуеяр, и зэфIэкIыр зэриузэщIыну щIыкIэр.
Ар зэрыпэжыр дэ щыдгъэунэхуащ Жэмыфэ Виктор и выставкэм: зи ныбжькIи зи IуэхущIафэкIи зэхуэмыдэ цIыхухэм деуэршэрылIащ, ялъэгъуа сурэтхэм тедгъэпсэлъыхьащ.
Адыгэ щIалэм и IэдакъэщIэкIхэм еплъахэр апхуэдизкIэ куэдти, къазэрыщыхъуар иратхэу Ставрополь музейм щIэлъ тхылъ Iувищым ихуа къудейт. Сурэтхэм я нэхъыбэр цIыху нэ жаным, псэ къабзэм и гухэлъ мафIэмкIэ гъэнщIат, абыхэм узыIэпашэт, нэхунэ телъыджэкIэ къагъэлындауэ къыпщыхъурт.
Ар дунейм и щытыкIэ е цIыхум и теплъэ ирехъу - художникыр дэзыхьэхам, фIэгъэщIэгъуэным уафэхъуэпскI мафIэу гурыщIэ нэхухэр къыхуегъэуш. Абы щыгъуэщ сурэт щищIыр. Апхуэдэ дакъикъэхэм деж художникым хузэфIэмыкIын щымыIэу зыкъыщохъуж икIи зыхуежьа лэжьыгъэр иухыху тепыIэ иIэкъым. Аращ Жэмыфэ Виктор и теплъэгъуэхэр гъащIэм и пэжымкIэ щIэузэщIар, щIэкупщIафIэр.
СурэтыщIыр цIыхухэм я гум къипсэлъыкIыф зыщIыр сыт? СызэреплъымкIэ, ар бэм я псэм щыщIэм зэрыщыгъуазэрщ, цIыхум гурыфIыгъуэ езытыфыну плъыфэхэр къызэрихутэфырщ.
«ЦIыху нэсу, художник Iэзэу укъэзгъэунэхуащи, икъукIэ сыпхуэарэзыщ. Плъыфэхэм я пшыналъэ телъыджэу, уэрэд дахащэу зэхэлъщ уи Iэрытххэр… Упсэу бжызоIэ, гухэхъуэ къызэптащи», - жриIащ сурэтыщIым Пащты Герман.
Болгарием къикIа турист гупми мыпхуэдэу зыкъыхуагъазэу тхылъым итт: «Уи сурэтхэм щынэрылъагъущ щэнхабзэ лъагэ зыбгъэдэлъу узэрыщытыр».
Виктор и зэфIэкIым сыт къежьапIэ хуэхъуар? Абы жэуап етыжыгъуафIэкъым, сыту жыпIэмэ Iэзагъыр Iуэхугъуэ куэду зэхьэлIащ. Ауэ псом япэу абы къежьапIэ хуохъу художникыр сурэт щIыным зэрыхуэгурыхуэр, и лъахэм хуиIэ фIылъагъуныгъэр зэи зэрымыужьыхыр, гъащIэр и щIэщыгъуэу, абы дэрэжэгъуэ къриту зэрыщытыр. Шэч хэлъкъым Жэмыфэм и псэукIами къэхъукIами куэд елъытауэ зэрыщытам.
Ар Адыгейм и курыкупсэм щыIэ Нэтрыбэ къуажэм къыщалъхуащ. Абы и адэр юристт, хеящIэуи Мейкъуапэ тхылъ тедзапIэм и редакторуи лэжьащ. Жэмыфэ Мусэ адыгэбзэкIэ зэридзэкIащ «Интернационалыр», Грибоедовым и «Акъылым къыхэкI насыпыншагъэ» комедиер, нэгъуэщI куэди.
Виктор сурэтыщI къыхэкIынымкIэ сэбэп хъуащ и адэжь щIыналъэм и дахагъыр. Жэмыфэр дуней телъыджэм хуэусэ сурэтыщIт, цIыхумрэ щIылъэмрэ зэхуаIэ зэпыщIэныгъэр къэзыгъэлъэгъуэфт. Абы гъащIэм и екIуэкIыкIэр, зэманым къигъэув къалэнхэр тэмэму къыгурыIуэрт, и нэм къыIуидзэр, пэжыр и гъуазэу, гупсысэ куукIэ иузэщIырт. Апхуэдэ гъуазджэкъэ дэ дызыхуейр?
Япэ адыгэ тхакIуэ, Пушкин Александр и цIыхугъэфI Къазджэрий СулътIан зэритхащи, «зыпэдмыщIыжу дунейм и щытыкIэр къэдгъэлъэгъуэфу» щытын хуейщ. Хэкум и дахагъыр гурэ псэкIэ зыгъафIэ сурэтыщIым плъыфэ хьэлэмэтхэр къигъуэтырти, дунейм и теплъэгъуэ телъыджэхэр нэгум къыщIигъэувэрт, фIым дыхуигъэхъуапсэу, гурыщIэ нэхухэр ди гум къыщигъэушу.
Жэмыфэм дагъэкIэ ищI лэжьыгъэхэр (живопись) къазэрыщыхъум тетхыхьащ критик, искусствовед, художник цIэрыIуэхэр. Урыс къэрал музейм нобэрей гъуазджэр къэхутэнымкIэ и къудамэм и унафэщI Боровский Александр жеIэ: «Жэмыфэ Виктор и гуащIэр щыхьэт тохъуэ сурэтыщIым и лэжьыгъэхэм хуэфащэ гулъытэ зэрагъуэтым».
Адыгэ щIалэм ищIауэ Урыс къэрал музейм, УФ-м щэнхабзэмкIэ и министерствэмрэ Художникхэм я союзымрэ зэхэту сурэт 51-рэ къащэхуащ.
Петров-Водкин, Дейнекэ сымэ хуэдэу, Жэмыфэр дихьэхыу щытащ теплъэ зиIэ сурэтхэр щIыным. Ахэр зытеухуакIэ гурыIуэгъуафIэу, нэIурытхэу, плъыфэхэр я мащIэрэ гупсысэр ебэкIыу щытын хуейт. Ауэ сурэтыщI Iэзэр, и зэфIэкIым хэхъуэурэ, 70 гъэхэм и кIэм «плакатым и бзэм» хуэмеиж мэхъу. Пейзажхэм, натюрмортхэм зрет, Хэку зауэшхуэм совет цIыхухэм щызэрахьа лIыхъужьыгъэр къегъэлъагъуэ.
Хэкур зыхъумэхэр зыгъэдзыхэн зэрыщымыIэр къегъэлъагъуэ «ЦIыхубэ» зыфIища лэжьыгъэм. Мыбы плъыфэхэр щызэщIожьыуэ, зэманыр бзаджэу зэрыщытар ягъэбелджылы.
«Мылыр мэкъутэ. 1943 гъэ» сурэтри зауэ темэм пызыщэщ. Блокадэм и мылыр гъатхэм икъутащ. Нэри пэри ихьу псышхуэ къызэщыуар - дяпэкIэ зауэм къыщыхъуну зэхъуэкIыныгъэфIхэрщ. КIэи пэи имыIэу къыпщохъу гъэр ящIа бий зауэлIхэм я сатыр кIыхьым. Къалэшхуэ зэхэкъутам, исэхэжам къыщынаIуэ а цIыху цIыкIухэр, псэр ящымэхъашэу, гущыкIыгъуэщ. Дунейкъутэжыр зи Iэужьхэр зэхащIыхьам зэрытекIуэдэжыр, я IуэхущIафэм и гъэр зэрыхъужыр Жэмыфэм Iэзэу къигъэлъэгъуащ. Псом хуэмыдэу абы къехъулIащ «Сэлэтхэр», «ЦIыхум зыри щыгъупщэркъым», «Си адэм и фэеплъу» зыфIища сурэтхэр.
Октябрь революцэмрэ граждан зауэмри художникым гулъытэшхуэ зыхуищI лъэхъэнэт. «1917 гъэр», «ЛIыхъужьыгъэкIэ гъэнщIа щIалэгъуэ» зыфIища сурэтхэр абы триухуащ цIыхубэ насыпым щIэбэнахэм.
Лъэхъэнэхэр зэподжэж, щIэблэхэр зэрощIэ, нэхъыжьхэр зыхуежьар нэхъыщIэхэм япэкIэ ягъэкIуатэ. Апхуэдэ гупсысэ хэлъу Жэмыфэр тотхыхь ди лъэхъэнэгъухэм. Ар къыщыгъэлъэгъуащ Адыгейм, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Ставрополь крайм и гуащIэрыпсэухэм ятеухуа лэжьыгъэ куэдым.
ЗэрыцIыкIурэ Жэмыфэ Виктор фIыуэ илъагъурт губгъуэр. Абы и сурэтхэм тафэ инхэр уи нэгу къыщIагъэувэ, щIылъэ дахащэу, зэщхь къэгъуэтыгъуейуэ абыхэм уIуагъаплъэ. Дыгъэ гуащIэр зытепсэ тафэм къыщхьэщыт гъуэзыр зэрыхъей нэгъунэ зэхыуегъащIэ.
Къалмыкъым щыщ художник гуэрым жиIащ Жэмыфэм и сурэтхэм губгъуэмэ къакIэрихыу, хъунгъалIэмэ нэгъунэ къыщыпщIихьэу. Ауэ а щIыр зезыхьэхэрщ абы и гулъытэ нэхъыщхьэр зылъигъэсыр. Ахэр цIыху лъэщу, къарууфIэу уегъэлъагъу. Ахэращ берычэтыр зи IэрыкIхэр, губгъуэр къызыдэгъагъэри, къызыдэщхьэлъэри.
ЩIым телэжьыхьхэм абы пщIэ лей яхуищIу зэрыщытар щынэрылъагъущ «Губгъуэм ит цIыхубз», «Махуэ хуабэ», «Мэлыхъуэм и сурэт», «Жэмыш», «Фермэр - пщыхьэщхьэу», «Колхозхэт цIыхубз» сурэтхэми, нэгъуэщIхэми.
Губгъуэрысхэр егъэбжьыфIэ щIым хуаIэ пыщIэныгъэм, щIыр егъэбжьыфIэ а цIыхухэм я IуэхущIафэ дахэм, я лэжьыгъэм. Арат зэрегупсысыр художникыр. А гупсысэр хэлъщ гурыщIэ къабзэ къэзыгъэуш «Пщэдджыжь» сурэтым, гъащIэр, псэуныгъэр зыгъэлъапIэ «Анэхэр» лэжьыгъэм.
Иужьрейр гъащIэм и пшыналъэ дахэщ. Абы щыдолъагъу мэлыхъуэхэм я щхьэгъусэхэр, я бынхэр ящIыгъужу. Ахэр я теплъэкIэ цIыхубз узыншэхэщ. Дауи, абыхэм къащIэхъуэр езыхэм хуэдэ хъужынухэщ. ГъащIэр къызэрымыувыIэм ар и щыхьэтщ. «ЩIым и бынхэм я къуэпс зэи иухыркъым», - жиIэу абы гупсысэ куу хэлъщ.
Илъэс куэд хъуауэ узыкIэлъыплъ художникым и лэжьыгъэ гуэрхэм уосэжри, щIэуэ ищIахэр нэхъ щIэщыгъуэ къыпщохъу. Апхуэдэ еплъыкIэм емылъытауэ, сурэтыщIым и зэчийр нэхъ лъэщу къыщыгъэнэIуауэ зыгуэр къыхэзгъэщхьэхукIащэрэт жыбоIэ. Апхуэдэу къэзгъэнэIуэну сыхуейт «Бжьыхьэ уэлбанэхэр», илъэс зыбжанэкIэ елIалIэу 1983 гъэм щIын иуха лэжьыгъэр.
Абы уегъэпIейтей, укъегъэуIэбжь, гупсысэ зэмылIэужьыгъуэхэр къегъэуш, узыщымыгъуазэ гуэрхэм нэIуасэ ухуищIауэ къыпщегъэхъу. Апхуэдэу щхьэ щыт? Художникым «мыр мыращ» жиIэу зыхуейр игъэнаIуэркъым. Уэ нэхъ къызэрыпщтэм хуэдэу уегупсысыну хуит уещI.
Махуэ бзыгъэу наIуэ хъуа гъуэгукъым сурэтыщIым и гъуэгур. Ар баналъэщ, «Мы сызытехьам сыщымылъэпэрэпащэрэт» жиIэу дзыхьщIыгъуэджэщ, и гухэлъ ущэхуахэр цIыхухэм я деж нихьэсыну гугъапIэщ. «ПщIэншэу сылъэуджыджэрэ? Сызахуэ? Сыкъуаншэ?» - жиIэу сурэтыщIыр зэрычэнджащэр щызыхэпщIэу узэщIащ «Бжьыхьэ уэлбанэхэр».
Жэмыфэм гъащIэр куууэ дигъэлъагъурт, псом хуэмыдэу къару куэд ирихьэлIэрт цIыхур зыхуэдэр, ар зыхущIэкъур, и гуращэр къиIуэтэным.
Ар зэи тетхыхьыртэкъым псэкIэ имыгъэва, фIыуэ зыщымыгъуазэ Iуэхугъуэхэм, зыхуэдэр имыщIэхэм. ЗыгуэркIэ и псэм лъэIэсрэ къагъэпIейтея нэужьт лэжьыгъэм щеувалIэр - и нэм хъуаскIэр къыщIихыу, гурыщIэ лъэщым зэщIиIэтауэ. ИкIи, плъыфэ зэмыфэгъухэр Iэзащэу зэригъэкIуфурэ, щIыкIэ телъыджэхэр къихутэфу зыхуейр зригъэхъулIэрт. Апхуэдэ лэжьэкIэ зэриIарауэ къыщIэкIынщ гукъинэж ящыхъуа сурэтхэр Виктор щIыхуэщIар.
Гъэм и дэтхэнэ лъэхъэнэра ар нэхъ дэзыхьэхар? УпщIэм жэуап ептыну гугъущ. Феплъыт абы и гъэмахуэ, и бжьыхьэ пейзажхэу «Иужьрей удз гъэгъахэр», «Гъэмахуэ», «Дыщафэ бжьыхьэ», «Сабиигъуэ блэкIам и уэшх» зыфIищахэм. Абыхэм плъыфэхэр щызэщIожьыуэ, языныкъуэхэр дыгъэ нэпскIэ къэгъэнэхуауэ, адрейхэр пшэ зэщIэпщIыпщIэхэм къакIуэцIрыпсу къыпфIощI.
Си фIэщ хъуркъым Жэмыфэ Виктор хуэдэу Iэзэу бжьыхьэри гъэмахуэри къэзыгъэлъэгъуа щыIэу! Сэ нэхъ сыдахьэх абы и фокIадэ, жэпуэгъуэ лъэхъэнэм теухуа теплъэгъуэхэм. Языныкъуэ пейзажхэр къызэщIонэ пшэплъ щIыкIэу, адрейхэм гъащIэр щоужьыхыж, даущыншэ хъуауэ. Дунейм зэрызихъуэжыр апхуэдэу Iэзэу зытхыфынур зигукIэ усакIуэ художникырщ.
80 гъэхэм и кIэм адыгэ щIалэм Хэкум и образыр къызыхэщ лэжьыгъэхэм зрет. Этюдымрэ сурэтымрэ зым хуигъэкIуэжу итхахэм дунейм и теплъэр фащэ яхуищIыну абы щыгъупщэркъым.
Жэмыфэ Виктор цIыху гуащIафIэт. Зыхуежьар къехъулIэхуи увыIэгъуэ иIэтэкъым. АбыкIи нэрылъагъущ художникыр и IэщIагъэм зэрыхуэпэжыр, цIыхухэм ягу ирихьын лэжьыгъэхэр ищIыным зэрыхущIэкъуар.
Жэмыфэм и выставкэхэр Москва, Краснодар, Махъэчкъалэ, Орджоникидзе, Мейкъуапэ щагъэлъэгъуащ.
Виктор и бынхэр езым къыдэплъеящ. Аллэ, ипхъу нэхъыжьыр, сурэтыщIщ. Художественнэ училищэр къиухащ, и хъэтI иIэжщ. НэхъыщIэри - Милэ - академием щеджащ, зэчий зыбгъэдэлъ художникщ.
Жэмыфэ Виктор цIыхугъэшхуэ зыхэлът, зэманым къигъэув Iуэхугъуэхэм ягъэпIейтейрт. «Сэ мэкъумэшыщIэхэм япыщIа сызэрыхъурэ си Iуэхум зиужьу щIидзащ, - жиIэрт Виктор. - 1970 гъэм къыщыщIэдзауэ Ставрополь щIыналъэм и къуажэ лэжьакIуэхэм сапыщIащ. Куэдрэ Ипатовскэ районым сыкIуэрт, абы и губгъуэхэм ит цIыху гуащIафIэхэм сатетхыхьын папщIэ...
Дыгъэр гуащIэу къыщепсым деж тафэм къытрехуэ гъуэз зэрызехьэр. «Живописым дауэ къыщысхуэгъэлъэгъуэну пIэрэ?» - жысIэу сызэупщIыжырт икIи ар згъэунэхуу щIэздзащ. Абы Iэмал къызитащ си гуащIэм плъыфэр купщIэ хуэсщIыну, узыгъэгупсысэну Iуэхугъуэхэр абыкIэ къэзгъэнэIуэну. ИкIи а си Iуэху бгъэдыхьэкIэм ехъулIэныгъэ къысхуихьащ. Зи гугъу сщIа Iэмалым хуэдэхэр нэхъыбэу къигъэсэбэпмэ, художникым и зэфIэкIым хигъэхъуэфынущ».
А Iуэху еплъыкIэм къегъэлъагъуэ Жэмыфэм и гъуазджэр нэхъ щIэщыгъуэ зыщIыну Iуэхугъуэхэр махуэ къэс къызэрилъыхъуэу икIи къызэрыхуэгъуэту щытар.
«Ар сурэтыщI Iэзэт, и пейзажхэм хуэдэ къэгъуэтыгъуейт. Псом ящхьэращи, сыт хуэдэ утыку иумыхьэми, Виктор и лэжьыгъэхэр нэгъуэщIхэм яйм къахэпцIыхукIырт, ахэр нэхъ пфIэгъэщIэгъуэну уи нэм къыфIэнэрт, уи псэм ехуэбылIэрти», - игу къегъэкIыж Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и художник Киракозов Герасим.
Зэрынэрылъагъущи, Жэмыфэр зыпэрыта Iуэхум хьэлэлу хуэлэжьащ. Зэманыр къемэщIэкI пэтми, жылагъуэ лэжьыгъэ игъэзащIэу къэгъуэгурыкIуащ. Ар зыбжанэрэ хахащ Ставрополь крайм и Художникхэм я союзым и унафэщIу. Абы къыфIащащ Урысей Федерацэмрэ Адыгей Республикэмрэ щIыхь зиIэ я сурэтыщI цIэ лъапIэхэр.
Къэбэрдей-Балъкъэрыр Жэмыфэм фIыуэ илъагъурт. Ар ди республикэм мызэ-мытIэу щыIащ икIи цIыхухэм гъунэгъу захуищIу ди псэукIэр къэзыгъэлъагъуэ сурэтхэр ищIащ.
«Сэ фи щIыналъэм сызыIэпешэ, - жиIэрт Виктор, - Iуащхьэмахуэ лъапэ, Джылахъстэнейм, Дзэлыкъуэ хъупIэхэм сыщылэжьащ.
Фи деж сынэкIуэху гурыгъу-гурыщIэхэм сызэщIаубыдэ. Пшэр зытехьэ бгыщхьэм хуэдэу, си гущхьэр нэщхъеягъуэми гурыфIыгъуэми ятхьэщI.
Сигу къокIыж си адэр. Ар адыгэлI нэст, зауэ бзаджэм лIыгъэ щызэрихьащ. Сэри адыгэлъщ сщIэтыр. Арагъэнщ сызыгъэпIейтейр... Си адэ Мусэ сщIэжыркъым - сысабийуэ зауэм хэкIуэдащ. Абы и фэ изоплъ адыгэ лъахэм. Аращ Къэбэрдейри фIыуэ щIэслъагъур».