Хьэчимрэ абы ипхъу Данэрэ. 2018 гъэ
КхъуэIуфэ Хьэчим лъэужь бей къыхинащ адыгэ литературэм, публицистикэм, республикэм и щэнхабзэм. Абы пщIэ хуищIырт и дэтхэнэ псалъэми. Хьэчим ящыщщ «зауэм и бын» зыфIаща щIэблэм. Сабийуэ зауэр къежьами, езым и унэ къэкIуащ зауэ гущIэгъуншэр - я унэм нэмыцэ бомбэ къытехуэри и анэр хэкIуэдащ. Арагъэнщ зэрыцIыкIурэ кхъухьлъатэзехуэ хъуну хъуапсэу щIыщытар. Хэт ищIэрэ и анэм илъ ищIэжыну игугъауэ къыщIэкIынт. А IэщIагъэр къемыхъулIами, тхакIуэм и Iэдакъэм 1971 гъэм къыщIэкIащ Совет Союзым и ЛIыхъужь Къанкъуэщ Ахьмэдхъан теухуа «Орёл умирает в полёте» повестыр. Мы тхыгъэр цIэрыIуэ хъуащ, ягу ирихьащ литературэ щIэныгъэлIхэми тхылъеджэ куэдми. КхъуэIуфэм къигъэсэбэпащ документ зыбжани, езым зэхилъхьа сюжет хьэлэмэти, удэзыхьэх гупсысэхэри.
Зауэм теухуауэ Хьэчим итхащ очеркхэр («Верность подвигам отцов», 1968); Iуэтэжхэр («Зауэм и IэпапIэхэр», 1973); («Память о подвиге», 1966); «Общий памятник» тхылъхэр (1985).
КхъуэIуфэр яхэтащ 1966, 1968 гъэхэм 115-нэ Къэбэрдей шу дивизэр щызэуа щIыпIэхэм кIуахэм. А зекIуэхэм щилъэгъуахэр, къихутахэр и лъабжьэ хъуащ иужькIэ къыдигъэкIа «Мэзыр жыг зырызыурэ зэхэтщ» (1977) повестым. КхъуэIуфэ Хьэчим къэралым и тхакIуэхэми журналистхэми я зэгухьэныгъэм хэтащ, илъэс куэдкIэ газетхэм, журналхэм, радиом, телевиденэм ядэлэжьащ, партым и обкомым щыщыIами, журналистикэм и Iуэхущ и гуащIэ зытригъэкIуэдар. ИлъэсихкIэ «Адыгэ псалъэ» газетым (1992 - 1998) щылэжьащ редактор нэхъыщхьэм и къуэдзэу. А газетми, журналхэми очерк, статья купщIафIэ куэд къытридзащ.
Илъэс бжыгъэкIэ «Родина» жылагъуэ зэгухьэныгъэм жэуап зыхь и секретару щытащ Хьэчим. Ар пыщIат хамэ къэралхэм щыпсэу адыгэхэм. Ди лъэпкъэгъухэм я деж а зэманым кIуахэм яхэтащ журналист Iэзэ Хьэчим. Абыхэм ятеухуа очерк щIэщыгъуэхэр къытридзэжащ газетхэм, къатащ радиокIи. Зэхуэхьэсауэ ихуащ «Вечные странники» тхылъым. (И цIэр къыхихащ Лермонтов М. и зы усэм). Пэжщ, а зэманым тынштэкъым ди лъэпкъэгъу «мухьэжыр» зыфIащахэм, Урыс-Кавказ зауэм хэкур зэрагъэбгынахэм я гугъу пщIыну. Абы къыхэкIкIэ зыкъомкIэ гуващ Хьэчим зэхуихьэса материалхэм я Iыхьэ гуэрхэри, ауэ ар яхэтщ псори дызыгъэгузавэ темэр япэ дыдэ утыкум къизыхьахэм. ФIыщIэ лей хуэфащэщ Хьэчим Тыркум япэ дыдэу адыгэбзэкIэ къыщыдэкIа «Гъуазэ» газетым и номер зыбжанэ хэкум деж къызэрырихьэжамкIэ.
Псоми ящIэр куэд щIауэ ди критикэр езы литературэм «къызэрыкIэрыхур». Ди къуажэ щыщ гуэр совет зэманым гушыIэт «ИгъащIэ псом завмагыу сылэжьэнт «ревизэ» жыхуаIэр щымыIатэмэ». ЗыкъомкIэ критикхэр ревизорхэм ебгъапщэ хъунущ. Ди тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр ревизэ зыщIыр «езы тхакIуэхэрщ». Уи жагъуэ зэрыхъунщи, ди критикхэр мащIэ дыдэщ. Абы хэбгъэхьэ хъунущ КхъуэIуфэ Хьэчим. Абы и статьяхэм ехьэкI имыIэу щызэпкърех зытетхыхь тхакIуэхэм я ехъулIэныгъэри къаймыхъулIахэри. И гупсысэхэм я лъабжьэ ищIырт фIэщхъуныгъэ къозыт щапхъэхэр.
Илъэс куэдкIэ Хьэчим республикэм ис ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэу лэжьащ. Тыншкъым творчествэм итхьэкъуа усакIуэхэм, тхакIуэхэм уадэлэжьэну. Гугъущ «тхакIуэ гъуэгур» къыхэзыхахэм я лэжьыгъэри. Китайхэм жаIэ «ЦIыхур щытхъукIэ пхуэгъэлIэнущ». Ар зыщагъэгъупщэн хуейкъым ди критикхэми, унафэщIхэми, езы дыдэ тхакIуэхэми.
Хьэчим ар фIы дыдэу къыгурыIуэрт, тхакIуэхэм ятеухуауэ итххэми, абыхэм ялъысын гулъытэхэми, саугъэтхэми, фIэщыгъэхэр щратхэми пэжым зэрытемыкIыным хэтт. Нэхъыщхьэу къилъытэрт тхакIуэхэм я Iэзагъыр, ятххэм цIыхубэм уасэ хуащIыр. Арагъэнт абы ныбжьэгъу куэд иIами, хуэмыарэзыхэри зэрымымащIэм и щхьэусыгъуэр. Пэжыр шыгъум хуэдэщ, ерыскъым хэбдзэ мардэм щIебгъэгъумэ, псы куэд уригъэфэнущ.
А пэжыр къыгурыIуэн щхьэкIэ Хьэчим тхылъ куэд дыдэ еджэрт, щIипщытыкIырт газетхэр, журналхэр. (АбыкIэ бгъэдэбгъэувэнхэр куэд хъуркъым). ФIыуэ хищIыкIырт ди къэралым и литературэ дунейм къыщыхъу-къыщыщIэхэм.
Ижь-ижьыж лъандэрэ лъэпкъ зызыужьахэм яIэт «Ораторское искусство» жыхуаIэр. ПсэлъэкIэ дахэ зиIэхэр ягъафIэрт, пщIэ лей хуащIырт. Адыгэм а терминыр димыIэми, оратор ди мащIэкъым. Ди псалъэжьми къыбжеIэ мыбы и мыхьэнэ Iыхьэ: «ПсэлъэкIэ зымыщIэр IэштIымкIэ мауэ». Хьэчим оратор нэсу щытащ, ар шэрыуэу, удихьэхыу къыщыпсалъэрт ди республикэми нэгъуэщI хэгъэгухэми щекIуэкI пшыхьхэм, зэхыхьэхэм. Хьэчим и гупсысэр шэрыуэу къиIуатэрт адыгэбзэкIи урысыбзэкIи. Сэ сызэреплъымкIэ, ар къыщIехъулIэм щхьэусыгъуэ зыбжанэ иIэт: тхылъ куэд еджэрт, езыр тхакIуэт, журналистт, критикт (партым и системэм щыхэтами, унафэщIхэм я докладхэр ирагъэтхырт), зекIуэлIт, щIыпIэ куэдым къыщыпсэлъэн хуей хъурт. н.къ.
МащIэкъым дахэу псалъэхэр, адыгэхэм дигуфIэгъуэ Iэнэм щыжаIэ хъуэхъухэм, ди гушыIэ дахэхэм «бзагуэхэри» ягъэпсэлъэфынущ. Хьэчим ефэ-ешхэ Iэнэм нэхъыжьу щагъэсрейт, а къулыкъури адыгэ хабзэм тету, удихьэхыу игъэзащIэрт.
Дахэу псалъэхэмрэ лэжьакIуэхэмрэ нэхъ мащIэщ фIыуэ тхэхэм нэхърэ. Литературэм дежи щызокIуэ а хабзэр. Куэдкъым итхахэмкIэ авторыр зэуэ къозыгъащIэ усакIуэхэр, зи хъэтIыр зым ейми емыщхьхэр. Хьэчим яхэтт щыпсалъэкIи и тхыгъэхэм дежи езым и хъэтI зиIэхэм, иIэжт и «шы тесыкIэ». Хьэчим и творчествэм хыболъагъуэ тхакIуэхэм я гупсысэкIэ образкIэ ухуари, абыхэм я IэдакъэщIэкIхэр анализ зыщI литературэджхэм, критикхэм я Iуэху еплъыкIэри.
Литературэр къихутэ къудейтэкъым Хьэчим, атIэ ар яхэтт литературэр къэзыгъэщIхэми. Псоми ящIэ документхэм теухуа прозэм и лъабжьэ зыгъэтIылъахэм ар зэрахэтыр, ауэ усакIуэу зэрыщытам щыгъуазэр куэдкъым. «Бгъэнокъуэ Хь.» жиIэу щIидзырт итххэм ящыщ зыкъомым. 2007 гъэм къыдигъэкIащ усэ тхылъ щхьэхуэ - «ЩIакIуэ кIапэ». Мыбы и фIэщыгъэм хуэфащэщ ит усэхэм я мотивхэр. И лIыхъужьыр «ЩIакIуэ кIапэ» теувэфынущ пэжым, адыгагъэм, анэдэлъхубзэм къыщхьэщыжу. IутIыж Борис усыгъэм и уасэр фIы дыдэу къыгурыIуэу щытащ, абы Хьэчим и усэ тхылъым псалъэ гуапэ щыхужиIащ «ЩIакIуэ кIапэ» зыфIища статьям. Борис къехь Хьэчим и усэхэм къыхиха сатыр зыбжанэ:
Удын щышынэу хъухэр щым,
Сыт къэхъуми, зэи фIэмыкIахэр
Зи температурэр 36-м…
НэгъуэщI усэм деж Хьэчим «ди пащхьэ кърегъэувэ» иджырей щIалэ, и анэдэлъхубзэр зэримыщIэр урысыбзэкIэ къиIуатэу. Абы жэуап ирет щэхуу:
- А-а, къысхуэгъэгъу, сэ, мыдэ,
Си адэр сцIыхукъым, жыпIэ къысфIэщIащ.
Мы тхылъым щIыпIэ хэха щигъуэтащ Хьэчим фIыуэ ищIэ, зыгъэгузавэ Iуэхум - ди лъэпкъэгъуу хамэ щIыпIэ щыпсэухэм я гукъеуэхэм.
Адыгэ литературэм и зыужьыкIэм, тхакIуэ щхьэхуэхэм ятеухуа статья, эссе, очерк куэд дыдэ итхащ Хьэчим. Ахэр газетхэм, журналхэм къытридзащ, иригъэуващ тхылъ щхьэхуэхэм. Апхуэдэщ «В зеркале социальной жизни», «Критика-Компас литературы», «Обретения и потери», «Факты истории и дух современности», нэгъуэщIхэри. И статьяхэм купщIафIэу щызэпкърыхащ Цагъуэ Нурий, ЩоджэнцIыкIу Алий, Къуэжей Сосрыкъуэ, Тхьэгъэзит Зубер, Лохвицкий Михаил, МэшбащIэ Исхьэкъ сымэ я IэдакъэщIэкIхэр.
Мылажьэу тIысыжа иужькIи Хьэчим махуэл дэмыкIыу кIэлъыплъащ ди литературэм и гъуэгум. Гъэ кIуам къыдэкIащ Брай Адэлбий теухуа статьяхэр, абы и усэхэр зэрыт тхылъ. Ар зыхэзыгъэувахэм яхэтащ Хьэчим. Яхэта къудейкъым, атIэ и ныбжьэгъуу щыта Адэлбий хуитхащ элегие пэлъытэ - «Щхьэгъубжэ нэху: усэмрэ псэмрэ зэщIэзыгъаблэ». Мыр ди критикэм и Iыхьэ нэхъыфIхэу къызолъытэ. Статьяр гъэнщIащ гупсысэ куукIэ, Iэзэу Хьэчим хитхащ Адэлбий и творчествэр адыгэ литературэ процессым, IупщIу къигъэлъэгъуащ усакIуэм и шыфэлIыфэр, и хъэтIыр, псалъэ гуапэ куэд хужиIащ и ныбжьэгъум и адыгагъэ нэсым, и псэ хьэлэлым.
Адыгэм псалъэжь диIэщ: «Ныбжьэгъуншэр насыпыншэщ». Ныбжьэгъу и куэдт КхъуэIуфэ Хьэчим, абы и зыIыгъыкIэм, и псэлъэкIэм, и Iущагъым, и адыгагъэм зэришалIэрт цIыху куэд. Сэри абы ящыщ зыуэ зызолъытэж. Хьэчим фIы дыдэу илъагъурт псы Iуфэр, жыгхэр, бгыхэр, губгъуэ мафIэр. Псы Iуфэм къыщепщэ акъужь щабэр хуабжьу гунэсщ, псым и макъым «щIым утрешри», зыуегъэгъэпсэху. Ар фIыуэ зыщIэ Хьэчим арагъэнт щIыуэпсым щIыхуэнэхъуеиншэр.
Хьэчимрэ сэрэ Къэбэрдей-Балъкъэрми, Къэрэшей-Шэрджэсми, Адыгейми я псы Iуфэ куэдым дыIутащ. Дэ дызэзышэлIари зэныбжьэгъу дызыщIари литературэрщ, анэдэлъхубзэрщ, ди IэщIагъэм, лъэпкъым худиIэ гууз-лыузырщ. ЦIыхуфIт, еджагъэшхуэт, ныбжьэгъу пэжт. Куэд хуилэжьащ лъэпкъым. Абы публицистикэм, литературэм, критикэм хуищIа хэлъхьэныгъэм иджыри илъэс куэдкIэ сэбэп къыхуахьынущ адыгэ дунейм. Сэри адрей си ныбжьэгъуу щыта Iэджэми ди гум ихунукъым адыгэлI нэсу дунейм тета КхъуэIуфэ Хьэчим.
ЗекIуэ нэужьым. 1969 гъэ