Зи псалъи зи тхэкIи щапхъэу щыта

Хьэчимрэ абы ипхъу Данэрэ. 2018 гъэ

КхъуэIуфэ Хьэчим лъэужь бей ­къыхинащ адыгэ литературэм, пуб­лицистикэм, республикэм и щэнхабзэм. Абы пщIэ хуищIырт и дэтхэнэ псалъэми. Хьэчим ящыщщ «зауэм и бын» зыфIаща щIэблэм. Сабийуэ зауэр ­къежьами, езым и унэ къэкIуащ зауэ гущIэ­гъуншэр - я унэм нэмыцэ бомбэ къы­техуэри и анэр хэкIуэдащ. Арагъэнщ зэрыцIыкIурэ кхъухьлъатэзехуэ хъуну ­хъуапсэу щIыщытар. Хэт ищIэрэ и анэм илъ ищIэжыну игугъауэ къы­щIэкIынт. А IэщIагъэр къемы­хъу­лIами, тхакIуэм и Iэдакъэм 1971 гъэм къыщIэкIащ Совет Союзым и ЛIыхъужь Къанкъуэщ Ахь­мэдхъан теу­хуа «Орёл уми­рает в полёте» повестыр. Мы тхыгъэр цIэрыIуэ хъуащ, ягу ирихьащ литературэ щIэныгъэлIхэми тхылъеджэ куэдми. КхъуэIуфэм къигъэ­сэбэпащ документ зыбжани, езым зэхилъхьа сюжет хьэлэмэти, удэзыхьэх гупсысэхэри.
Зауэм теухуауэ Хьэчим итхащ ­очеркхэр («Верность подвигам отцов», 1968); Iуэтэжхэр («Зауэм и IэпапIэхэр», 1973); («Память о подвиге», 1966);  «Общий памятник» тхылъхэр (1985).
КхъуэIуфэр яхэтащ 1966, 1968 гъэхэм 115-нэ Къэбэрдей шу дивизэр щызэуа щIыпIэхэм кIуахэм. А зекIуэхэм щилъэгъуахэр, къихутахэр и лъабжьэ хъуащ иужькIэ къыдигъэкIа «Мэзыр жыг зырызыурэ зэхэтщ» (1977) повестым. КхъуэIуфэ Хьэчим къэралым и тхакIуэхэми журналистхэми я зэгухьэныгъэм хэтащ, илъэс куэдкIэ ­газетхэм, журналхэм, радиом, телевиденэм ядэлэжьащ, партым и обкомым щыщыIами, журналистикэм и Iуэхущ и гуащIэ зытригъэкIуэдар. ИлъэсихкIэ «Адыгэ псалъэ» газетым (1992 - 1998) щылэжьащ редактор нэхъыщхьэм и къуэдзэу. А газетми, журналхэми ­очерк, статья купщIафIэ куэд къытри­дзащ.
Илъэс бжыгъэкIэ «Родина» жы­лагъуэ зэгухьэныгъэм жэуап зыхь и ­секретару щытащ Хьэчим. Ар пыщIат хамэ къэралхэм щыпсэу адыгэхэм. Ди лъэпкъэгъухэм я деж а зэманым ­кIуахэм яхэтащ журналист Iэзэ Хьэчим. Абыхэм ятеухуа очерк щIэщы­гъуэхэр къытридзэжащ газетхэм, ­къа­тащ радиокIи. Зэхуэхьэсауэ ихуащ «Вечные странники» тхылъым. (И цIэр къыхихащ Лермонтов М. и зы усэм). Пэжщ, а зэманым тынштэкъым ди лъэпкъэгъу «мухьэжыр» зыфIащахэм, Урыс-Кавказ зауэм хэкур зэрагъэб­гынахэм я ­гугъу пщIыну. Абы къы­хэкIкIэ зы­къомкIэ гуващ Хьэчим зэ­хуи­хьэса ­материалхэм я Iыхьэ ­гуэр­хэри, ауэ ар яхэтщ псори ды­зы­гъэгузавэ темэр япэ дыдэ ­утыкум ­къизыхьахэм. ФIыщIэ лей ­хуэ­фащэщ Хьэчим Тыркум япэ дыдэу адыгэбзэкIэ къыщыдэкIа «Гъуазэ» газетым и ­номер зыбжанэ хэ­кум  деж  къы­зэ­рырихьэжамкIэ.
Псоми ящIэр куэд щIауэ ди кри­тикэр езы литературэм «къызэры­кIэрыхур». Ди къуажэ щыщ гуэр совет зэманым гушыIэт «ИгъащIэ псом завмагыу сылэжьэнт «ревизэ» жыхуа­Iэр щымыIатэмэ». ЗыкъомкIэ критикхэр ревизорхэм ебгъапщэ хъунущ. Ди тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр ревизэ зыщIыр «езы тхакIуэхэрщ». Уи жагъуэ зэрыхъунщи, ди критикхэр ­мащIэ дыдэщ. Абы хэбгъэхьэ хъунущ Кхъуэ­Iуфэ Хьэчим. Абы и статьяхэм ехьэкI имыIэу щызэпкърех зыте­тхыхь тха­кIуэхэм я ехъу­лIэныгъэри къаймы­хъулIахэри. И гупсысэхэм я ­лъабжьэ ищIырт фIэщхъуныгъэ къозыт щапхъэхэр.
Илъэс куэдкIэ Хьэчим республикэм ис ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэу лэжьащ. Тыншкъым творчествэм итхьэкъуа усакIуэхэм, тха­кIуэхэм уадэлэжьэну. Гугъущ «тхакIуэ гъуэгур» къыхэзыхахэм я лэжьыгъэри. Китайхэм жаIэ «ЦIы­хур щыт­хъукIэ пхуэгъэлIэнущ». Ар зыщагъэ­гъупщэн хуейкъым ди критикхэми, унафэщIхэми, езы дыдэ тхакIуэхэми.
Хьэчим ар фIы дыдэу къыгурыIуэрт, тхакIуэхэм ятеухуауэ итххэми, абыхэм ­ялъысын гулъытэхэми, саугъэтхэми, фIэщыгъэхэр щратхэми пэжым зэры­темыкIыным хэтт. Нэхъыщхьэу къилъытэрт тхакIуэхэм я Iэзагъыр, ятххэм цIыхубэм уасэ хуащIыр. Арагъэнт абы ныбжьэгъу куэд иIами, хуэмы­арэзыхэри зэрымымащIэм и щхьэу­сыгъуэр. Пэжыр шыгъум хуэдэщ, ерыскъым хэбдзэ мардэм щIебгъэ­гъумэ, псы куэд уригъэфэнущ.
А пэжыр къыгурыIуэн щхьэкIэ Хьэчим тхылъ куэд дыдэ еджэрт, щIип­щы­тыкIырт газетхэр, журналхэр. (Абы­кIэ бгъэдэбгъэувэнхэр куэд ­хъуркъым). ФIыуэ хищIыкIырт ди къэ­ралым и литературэ дунейм къы­щыхъу-къы­щыщIэхэм.
Ижь-ижьыж лъандэрэ лъэпкъ зызыужьахэм яIэт «Ораторское искус­ство» жыхуаIэр. ПсэлъэкIэ дахэ зи­Iэхэр ягъафIэрт, пщIэ лей хуащIырт. Адыгэм а терминыр димыIэми, оратор ди мащIэкъым. Ди псалъэжьми къыбжеIэ мыбы и мыхьэнэ Iыхьэ: «ПсэлъэкIэ зымыщIэр IэштIымкIэ мауэ». Хьэчим оратор нэсу щытащ, ар шэрыуэу, удихьэхыу къыщыпсалъэрт ди республикэми нэгъуэщI хэгъэгухэми щекIуэкI пшыхьхэм, зэхы­хьэ­хэм. Хьэчим и гупсысэр шэрыуэу ­къиIуатэрт адыгэбзэкIи урысыбзэкIи. Сэ сызэреплъымкIэ, ар къыщIе­хъулIэм щхьэу­сыгъуэ зыбжанэ иIэт: тхылъ куэд еджэрт, езыр тхакIуэт, журналистт, критикт (партым и системэм щыхэтами, унафэщIхэм я докладхэр ирагъэтхырт), зекIуэлIт, щIыпIэ куэ­дым къыщыпсэлъэн хуей хъурт. н.къ.
МащIэкъым дахэу псалъэхэр, ады­гэ­хэм дигуфIэгъуэ Iэнэм щыжаIэ ­хъуэхъухэм, ди гушыIэ дахэхэм «бзагуэхэри» ягъэпсэлъэфынущ. Хьэчим ефэ-ешхэ Iэнэм нэхъыжьу щагъэ­с­рейт, а къулыкъури адыгэ хабзэм тету, удихьэхыу игъэзащIэрт.
Дахэу псалъэхэмрэ лэжьакIуэхэмрэ нэхъ мащIэщ фIыуэ тхэхэм нэхърэ. Литературэм дежи щызокIуэ а хабзэр. Куэдкъым итхахэмкIэ авторыр зэуэ къозыгъащIэ усакIуэхэр, зи хъэтIыр зым ейми емыщхьхэр. Хьэчим яхэтт щыпсалъэкIи и тхыгъэхэм дежи езым и хъэтI зиIэхэм, иIэжт и «шы тесыкIэ». Хьэчим и творчествэм хы­болъагъуэ тхакIуэхэм я гупсысэкIэ образкIэ ­ухуари, абыхэм я IэдакъэщIэкI­хэр ­анализ зыщI литературэджхэм, критикхэм я Iуэху еплъыкIэри.
Литературэр къихутэ къудейтэкъым Хьэчим, атIэ ар яхэтт литературэр къэзыгъэщIхэми. Псоми ящIэ документхэм теухуа прозэм и лъабжьэ ­зыгъэтIылъахэм ар зэрахэтыр, ауэ усакIуэу зэрыщытам щыгъуазэр куэдкъым. «Бгъэнокъуэ Хь.» жиIэу щIидзырт ­итххэм ящыщ зыкъомым. 2007 гъэм къыдигъэкIащ усэ тхылъ щхьэхуэ - «ЩIакIуэ кIапэ». Мыбы и фIэщыгъэм хуэфащэщ ит усэхэм я мотивхэр. И лIыхъужьыр «ЩIакIуэ кIапэ» теувэ­фынущ пэжым, адыгагъэм, анэ­дэлъ­хубзэм къыщхьэщыжу. IутIыж Борис усыгъэм и уасэр фIы дыдэу къыгурыIуэу щытащ, абы Хьэчим и усэ тхылъым псалъэ гуапэ щыхужиIащ «ЩIакIуэ кIапэ» зыфIища статьям. Борис къехь Хьэчим и усэхэм къыхиха ­сатыр зыбжанэ:

Удын щышынэу хъухэр щым,
Сыт къэхъуми, зэи фIэмыкIахэр
Зи температурэр 36-м…

НэгъуэщI усэм деж Хьэчим «ди пащ­хьэ кърегъэувэ» иджырей щIалэ, и анэдэлъхубзэр зэримыщIэр урысыбзэкIэ къиIуатэу. Абы жэуап ирет щэхуу:

- А-а, къысхуэгъэгъу, сэ, мыдэ,
Си адэр сцIыхукъым, жыпIэ къысфIэщIащ.

Мы тхылъым щIыпIэ хэха щигъуэтащ Хьэчим фIыуэ ищIэ, зыгъэгузавэ Iуэхум - ди лъэпкъэгъуу хамэ щIыпIэ щып­сэухэм я гукъеуэхэм.
Адыгэ литературэм и зыужьыкIэм, тхакIуэ щхьэхуэхэм ятеухуа статья, эссе, очерк куэд дыдэ итхащ Хьэчим. Ахэр газетхэм, журналхэм къытри­дзащ, иригъэуващ тхылъ щхьэхуэхэм. Апхуэдэщ «В зеркале социальной жизни», «Критика-Компас литературы», «Обретения и потери», «Факты истории и дух современности», нэ­гъуэщI­хэри. И статьяхэм купщIафIэу щы­зэпкърыхащ Цагъуэ Нурий, Що­джэн­цIыкIу Алий, Къуэжей Сосрыкъуэ, Тхьэгъэзит Зубер, Лохвицкий Михаил, МэшбащIэ Исхьэкъ сымэ я IэдакъэщIэкIхэр.
Мылажьэу тIысыжа иужькIи Хьэ­чим махуэл дэмыкIыу кIэлъыплъащ ди ­литературэм и гъуэгум. Гъэ кIуам ­къы­дэкIащ Брай Адэлбий теухуа статьяхэр, абы и усэхэр зэрыт тхылъ. Ар зыхэзыгъэувахэм яхэтащ Хьэчим. Яхэта къудейкъым, атIэ и ныбжьэгъуу щыта Адэлбий хуитхащ элегие пэ­лъы­тэ - «Щхьэгъубжэ нэху: усэмрэ псэмрэ зэщIэзыгъаблэ». Мыр ди критикэм и Iыхьэ нэхъыфIхэу къы­золъытэ. Статьяр гъэнщIащ гупсысэ куукIэ, Iэзэу Хьэчим хитхащ Адэлбий и творчествэр адыгэ литературэ процессым, IупщIу къигъэлъэгъуащ усакIуэм и шы­фэлIыфэр, и хъэтIыр, псалъэ ­гуапэ куэд хужиIащ и ныбжьэгъум и адыгагъэ нэсым, и псэ хьэ­лэлым.
Адыгэм псалъэжь диIэщ: «Ныбжьэгъуншэр насыпыншэщ». Ныбжьэгъу и куэдт КхъуэIуфэ Хьэчим, абы и зыIыгъыкIэм, и псэлъэкIэм, и Iущагъым, и адыгагъэм зэришалIэрт цIыху куэд. Сэри абы ящыщ зыуэ зызолъытэж. Хьэчим фIы дыдэу илъагъурт псы ­Iуфэр, жыгхэр, бгыхэр, губгъуэ мафIэр. Псы Iуфэм къыщепщэ акъужь щабэр хуабжьу гунэсщ, псым и макъым «щIым утрешри», зыуегъэгъэп­сэху. Ар фIыуэ зыщIэ Хьэчим арагъэнт щIыуэпсым щIыхуэнэхъуеин­шэр.
Хьэчимрэ сэрэ Къэбэрдей-Балъкъэрми, Къэрэшей-Шэрджэсми, ­Ады­гейми я псы Iуфэ куэдым дыIутащ. Дэ дызэзышэлIари зэныбжьэгъу ды­зыщIари литературэрщ, анэ­дэлъ­хуб­зэрщ, ди IэщIагъэм, лъэп­къым ­худиIэ гууз-лыузырщ. ЦIыхуфIт, еджагъэш­хуэт, ныбжьэгъу пэжт. Куэд ­хуилэжьащ лъэпкъым. Абы публицистикэм, литературэм, критикэм хуищIа хэлъхьэныгъэм иджыри илъэс куэдкIэ сэбэп къыхуахьынущ адыгэ дунейм. Сэри адрей си ныбжьэгъуу щыта Iэджэми ди гум ихунукъым адыгэлI нэсу дунейм тета КхъуэIуфэ Хьэчим.

ЗекIуэ нэужьым. 1969 гъэ

БакIуу Хъанджэрий, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор.
Поделиться: