Кушыкурэ Мэтрэ – бгъащхъуэжь дамитIт

Урыс-Кавказ зауэжьым лIыгъэшхуэ щызезыхьэу цIэрыIуэ щыхъуа Ажьджэр (Ажьджэрий) и къуэ Кушыкупщым къэмылэнджэжу, зым и щIыб адрейм ихъумэу дэгъуэгурыкIуа зауэлI емызэшыжт Сэфралыкъуэ Мэт.

ГъэунэхупIэ зэдэщыIауэ къыздэкIуэжым, Мэт Кушыку зыхуегъазэри:

- Кушыкупщ, хьэдэ гуузкъэ зыри къызыхуэмыт сэ схуэдэ щIалэ узыншэшхуэ зэрымыуэркъым нэхъ ущхьэгъу имыIэу унэрысу дэсыну, мыпхуэдэ лъыгъажэ зауэм хэмыту, лъэкIын гуэр химыщIыхьу? Хъуххэнумэ гъусэ сыздэфщI, зэи фыхущIезгъэгъуэжынкъым! Хьэмэрэ ди адыгэ хэкур пщыхэмрэ уэркъхэмрэ я закъуэ зейр? – жиIэу йолъэIу.

Кушыку, щIалэр игу ирихьа пэтми, абыкIэ къигъэгугъэфыркъым. Ари ебэкъуэфакъым адыгэм игъащIэми къыддекIуэкIа, цIыхухэр къызыхэкIакIэ зэхэгъэжыным.

- Абы щыгъуэ, зиусхьэн, си щхьэ Iуэху и унафэ сэ сщIыжынущи, зэран укъысхуэмыхъу, си гъуэгуми укъытемыувэ!

Зэман дэкIауэ, Мэт имыщIэххэу якIэщIэдэIуа мэхъу Кушыку и гупыр теуэ ежьэну унафэ ящIу, щIежьэм тепсэлъыхьу хьэщIэщым щIэсхэу.

Иужьрей пщэдджыжьым жьыуэ Кушыку дошэсыкI. Мэт Ажьджэриипщыр зэрыкъей и хакIуэ пщIэгъуалэр къызэщIилъхьэщ, и Iэщэ-фащэрэ и гъуэмылэкIэ зызэригъэпэщщ, щэхуу дэкIуэсыкIри якIэлъежьащ.

Кушыку и гупыр хуемыпIэщIэкIыщэу здэкIуэм ипэкIэ жыжьэу къалъагъу псы цIыкIум и Iуфэм Iугъуэ тIэкIу къыщыууэ. И нэрыплъэр зыIуидзэу Кушыку щыплъэм, зэуэ къецIыхуж и адэм и хакIуэ гъэфIар. Ар кърихужьэну езыкуфыну мы дунейм тетыр зы цIыху закъуэт – Мэтт.

Гупыр къегъэувыIэ. Кушыку езыр къыщIопхъуэри, къыбгъэдолъадэ къэрэкъурэ мафIэкIэ пхъэ дзасэм фIэIуауэ лы гъур тIэкIу зыгъажьэу щыс Сэфралыкъуэм:

- Хьэмэ къилъхуа! Дэнэ укъикIа уэ, си адэм и хакIуэр къэбдыгъуу укъежьэжыну? Уи пIэр щхьэ умыщIэжрэ? – жиIэу къыхуогубжьри, щIопщ уэгъуи кърех, пщыр къыщыIухьэм дзасэри зэриIыгъыу къэтэджа Мэт и плIэIум.

Мэт зыри жимыIэу дзасэр къэрэкъурэ гъумым иреупсей, шум бгъэдохьэри, напIэзыпIэм шур уанэгум къызэрырадз IэмалымкIэ Ажьджырыкъуэр удзым къыхедзэ, щэкIыщхъуэ лъапIэм къыхэщIыкIа джанэм и бгъэр еубыд и гъущIыIэмкIи, сабий къыщымыхъуу, дзэзешэ цIэрыIуэр мафIащхьэм къегъэтIылъ. Модрейм зиудэу, Iэщэ еIэну щыхуежьэкIэ:

- Узыхэмыхьэн ухэмыхьэ, Кушыку! Iэщэ къизмыхыу Iэ пцIанэкIэ уанэгум укъыщIисхар IэщэкIэ сыппэмыувыфыну аратэкъым! НыбжесIэм тэрэзу къедаIуи, зэхэпхри зыхэубыдэ! – жеIэри, и къамэр кърех, пщым и жьэгъум щIеубыдэ, зыщIыпIэкIи зимыгъэхъеифыну. – Иджы мы мафIащхьэмрэ мы адыгэ ерыскъымрэ я пащхьэм тхьэлъанэ къысхуэщI, тIури дунейм дытетыхукIэ дызэгъусэну, дызэхуэпэжыну, ажалым дызыкIэрихыху, зым и щIыб адрейр дыдэтыну! Сэ абы фIэкIа фи пщIантIэм сыдэтыжыфынукъым шывей къэстхъуу, лъэпкъым лъыр псым хуэдэу щигъажэ зэман дыджым! Хэдэ: е тхьэлъанэ абыкIэ къысхубощIри, къарууэ диIэр Хэкур хъумэным хыдолъхьэ е мы мафIащхьэм псэууэ упэрыкIыркъым!

Кушыку щытыкIэ хьэлъэ дыдэм ихуат: зы лъэныкъуэкIэ – я шыхъуэ щIалэм емыкIушхуэ кърищIат, нэгъуэщI лъэныкъуэкIи – пэжт мы щIалэ аслъэныгу зыкIуэцIылъым жиIэр, езыри хуейт ар сыт щыгъуи и щIыб къыдэтыну. Ауэ кърищIа емыкIур хуигъэгъуфыну, абы ебэкъуэфыну?

НэгъуэщI хэкIыпIэ щыIэтэкъым – е напэтехыу мы мафIащхьэм IукIуадэрт е игъащIэм къомыпцIыжын гъусэ пхуэхъунур къыхэхын хуейт, пщыхэм я хабзэ пэ дэгъэзеиным ебэкъуауэ. Iэдэ IуантIэм иубыдам хуэдэу мы зыIыгъ щIалэм нэгъуэщIкIэ IэщIэкIыпIэ щыIэтэкъым.

Езы тIур зэгъусэмэ, Хэкум сэбэпу къыхуахьыфынум и лъэныкъуэм иришэхащ Кушыку и щхьэм уафэхъуэпскIым хуэдэу ирижа гупсысэхэр. ЩIалэм зэрыжиIам хуэдэу тхьэлъанэ хуещI. Езы Мэти Кушыку тхьэлъанэ къыхуещI, и псэ пытыху къимыгъэукIытэну, пщым и пщIэри зэи имыгъэлъэхъшэну.

Хьэзыр хъуа лы гъурым щыщ зэдодзакъэри, Кушыку Мэт жреIэ щIежьа Iуэхур, здэкIуэр, зытеуэн я гугъэр. Мэт, зэуэ пщы-уэркъ гупым къахэмыхьэмэ нэхъ къищтэу, и гъусэм къыжреIэ а зытеуэну урысыдзэ пакIэр здигъуэлъыкIам я щIыб къыдыхьэу, Iэуэлъауэ къыщиIэту, мыдрей гупыр здытеуэну лъэныкъуэр нэхъ тIасхъэ къахуищIмэ нэхъыфIу. Абы Кушыкуи йоувалIэ, ауэ сакъыну, делагъэкIэ и щхьэр химылъхьэну йолъэIури, щIалэр еутIыпщ.

Кушыку къызыхыхьэжа гупыр къыпкърыупщIыхьа щхьэкIэ, жэуапым зригъэукъуэдиищакъым:

- Iуэхум дыхыхьэмэ, ар зыхуэдэри флъагъунщ! - яжреIэри, шухэр ирешэжьэж…

Мэзыбгъум щигъуэлъыкIа пащтыхьыдзэ пакIэм и щIыбкIэ хьэлэбэлыкъышхуэ къыщохъейри, къарууэ яIэм и нэхъыбэр абыкIэ зэрыхьауэ, Кушыку и гупыр мыдэкIэ ятоуэри, хэщIыныгъэшхуэ ирагъэгъуэт. Зытеуахэр куэдкIэ нэхъыбэти, мыдрейхэм замыIэжьащэу зыкъызэщIакъуэж, Iэщэ куэди урыс шэгыныфIым хуэди я къуентхъыу.

Дзэ пакIэр зыхъумэн хуея шууищэр гупым къакIэлъопхъэр. Абыхэм япоув пщIэгъуалэ мэхъашэм тес шу закъуэ. Пхъэрым ипэ ита шу зытIущым яжьэхоуэ, ирегъэпсыхри, щIэпхъуэжа хуэдэу ди шу гупым я лъэныкъуэм бгъэдишу йожьэ. Мыдрейхэми зрачри, пхъэрыр губгъуэжьым хьэкIапсэ щохъухь. Шу закъуэм зыкъызэпегъазэри, къадеублэ. Къэсыр зэ уэгъуэм иригъэпсыхыурэ, пхъэрым я пашэри тIууэ зэщхьэщеуд. Ар щалъагъукIэ, гузэвэгъуэр ятелъу пхъэрыр зэрохьэжьэж. Ауэ, абыхэм къапэувагъэххэт къапэзыIуэнтIа Кушыку и гупыр!

Сытми, мэзым зыщIэзыдзэжыфа шу тIощIым нэсыным нэхъ къэмынэу хьэлэч зэтращIыхь. Зытеуауэ щыта дзэ пакIэм къэнахэр топкIэ къахэуэу щIамыдзамэ, а мэзым щIэлъэдахэри яIэщIэкIынтэкъым.

Сэфралыкъуэм урыс офицерым дэлъа сэшхуэмрэ фоч кIэщIитIымрэ къыдехри, гупым къахохьэ. Сэшхуэ гъэщIэрэщIар Кушыку къыхуишийуэрэ:

- Ажьджырыкъуэ! Сэ сэшхуэ зесхьэркъым, мыр уи адэм хуэсщIа хэщIыныгъэм и уасэу схуетыж. Мыбы дыщэрэ дыжьыну кIэрылъым, мыщIэу хэгъэтIысхьам шы ягъэнэхъыфI Iэджи къыщIэкIынущ. Мыр уэрэ сэрэ ди тхьэрыIуэм, ди зэкъуэтыныгъэм и фэеплъи ирехъу! – жреIэ.

Гупым ар ягъэмыгъэщIагъуэу къэнакъым, лъей фIыцIэ зылъыгъ лъхукъуэлIыр жьэ хуиту я дзэзешэ пщым къызэрепсалъэр. Шэч хэлътэкъым ар зигу темыхуэхэри, нэбгъузкIэ щIалэм къеплъхэри, абы нобэ къигъэлъэгъуа лIыгъэ къызэрымыкIуэр зи гуапэ хъуахэри гупым зэрахэтым. Абы гу лъетэри:

- Мы щIалэр Сэфралыкъуэ Мэтщ. Зы закъуэм фыщысхъумэну сыхуейт – «мыр уэркъкъым!» - жыфIэу, икIагъэ ефхыну, хуэмыфащэ ефпэсыну фыхуежьэмэ, фыхущIегъуэжынущ! Ар зи фIэщ мыхъум – и унэхъугъуэр къэсауэ аращ! Абырэ сэрэ тхьэлъанэ зэхуэтIуащ дыпсэуху дызэгъусэну, дызэхуэпэжыну! Хэкум бий фIыцIэр къибэнауэ щиулъэпс зэманым дэ зэхэдз тщIыпхъэкъым вакъэ плъыжьти-фIыцIэти жытIэу. Псори дыкъэзылъхуар адыгэ анэщ, бийм лъапсэихыр къызыхуихьыр псоми ди зэхуэдэ АдыгэщIщ. Ди щIыб къыдэнахэр къащхьэщыжыну зыщыгугъыр дэращи, ар зыщыдгъэгъупщэ хъунукъым! Къытпэувар, Кърым хъанхэм яхуэдэу хъунщIэу щIэпхъуэжын бийкъым - ди лъапсэм псыр иригъэжыхьыжыну ди щIым къихьа бий щысхьыншэщ! Къэбэрдейм ирагъэхьэхьам фыщыгъуазэщи, ар зэи фи щхьэм ивмыгъэкI! – яжреIэ Кушыку гупым.

- Уэ а лъакъуэ мытхьэщIхэм урапашэу ущытынкIэ ухуитщ! Ауэ сэ си пщы напэр абыкIэ зытесхыжынукъым! – жеIэри, зылI абрагъуэ Мэт къобгъэрыкIуэ, «щыгъэт!» - жиIэу Кушыку къызэрытегуоуари зэхимых зищIауэ. Абы хуэхьэзыр Мэт зи сэшхуэжьыр къизылъэфу къытебэна лIышхуэм и сэшхуэр тIууэ и джатэмкIэ зэпеупщI, и пщIэгъуалэмкIэ шыжьым йобгъэрыуэри, шыри тесри зэрызэпылъу иреуд, хъинтIрэу.

Пщышхуэ апхуэдэм пэмыплъам и напэр текIауэ къыщопщыжри, и щIыбкIэ бгырыпхым дэIуа къэлатыр (кIэрахъуэр) къыделъэф. Ар къыдришейуэ къытригъэпсэн хущIэмыхьэу, Мэт мауэри, пщым и къэлатым и пэри пегъэз. Пщым и жьэр ущIауэ къонэри, и шыжьыр къыщелъэфыж.

- Иджыри къыфхэт вакъэ фIыцIэм и зэфIэкIыр зыгъэунэхуну хуей? – мэупщIэ Ажьджырыкъуэр. КъахэмыкIами, шэч къытепхьэ хъунутэкъым а щIалэ къызэрымыкIуэм Хэкур хъумэнымкIэ сэбэпу къихьыфынур ауи къамылъытэу, Iэмал гуэр зэрагъуэту ар дунейм зэрытрахужынум. Ар езы Сэфралыкъуэми фIы дыдэу къыгурыIуэрт, ищIэрт иджыпсту щыщIэдзауэ дяпэкIэ зы дакъикъи бэлэрыгъыпIэ зэримыIэнур…

Ар и хыхьэкIэу пщы-уэркъ гупым егъэзыгъэкIэ яфIыхыхьэри, лъапсэих зауэжьым и курыкупсэм псэемыблэжу хэуват Сэфралыкъуэ Мэт, адыгэлIыр, зауэлI къэмышыжыр…