ЩакIуэ хъыбарыжь - IуэрыIуатэ
Егъэлея ерыщагъымрэ мывэгъзэгъыу щытынымрэ цIыхум зэрану къыхуахьым теухуащ.
МыхъумыщIагъэ пщIауэ фIым ущымыгугъ. А цIыхубэ Iущыгъэр IэщIыб зыщIыгъа гуэрым къехъулIа Iуэхущ мы хъыбарыжьым къиIуатэр.
Кхъуэвыжь (Кхъувыжь) къуажэр иджы здэщысым мыIэпхъуэжауэ Кхъуэвыщхьэ и хэщIапIэт. А жылэм лIих дэсауэ жаIэж, щэкIуэным ирипсэууэ. А лIихымрэ къуажэдэсхэмрэ зэщыIеят, щакIуэхэм я гущIэгъуншагъэ-гурмыкъыгъэм къыхуахьыжауэ. Iуэхур куу щыхъум, хыри жылэм къызыхахури, зи къуаншагъэ зи щхьэ тезымылъхьэжыфа щакIуэхэр мэзым щIыхьэжыгъащ, я быни-уни къагъанэри.
ЩакIуэхэр къущхьэхъу мэзым щIыхьэжри, абы щыпсэууэ щIадзат. Ауэ куэд дэмыкIыу мы хъупIэм къакIуэ Iэщыхъуэхэри зыщыгугъ псэущхьэхэр нэхъ мащIэ мэхъу, цIыкIуфэкIу нэхъ ямыгъуэтыжу.
ЩэкIуэным ирипсэухэм (лIихым) псэущхьэ здэщымыIэм щащIэн щыIэжтэкъыми, зызэщIакъуэри ипщэ щхьэдэхыпIэмкIэ яунэтI. Уэсылъэ къущхьэхъу дыгъэмыхъуэхэр къызэранэкIри, хы ФIыцIэм зи джабэхэр хуэгъэза нэхъ хуабапIэмкIэ гупыр зэпрокI.
Къуршхэм къыщепщэ жьышхуэхэм нэхъ зыщыхъума зэрыхъунум хуэдэу, я пщыIэм и бжэр бгыжьэ лъэныкъуэмкIэ гъэзауэ ягъэув, махуэ зытIущкIэ зызэрагъэпэщри, щакIуэу щIадзэ.
Гупым я нэхъыжьыр ШэтIыгути, абы унафэ ещI:
- Дыузыншэмэ, пщэдджыжь щыщIэдзауэ гупитI зыдмыщIу хъунукъым. Апхуэдэу зыдгуэшмэ, зэман нэхъ мащIэкIэ щIыпIэ нэхъыбэ щIэтщыкIыфынущ, псори дызэкIэрыщIа нэхърэ! - жеIэри.
А гупым лIы быдэ мэхъаджэ гуэр яхэтт къаруушхуэ бгъэдэлъу, адрейхэр къыIузыгъэкIуэт Iэджэми езым ирикуфу. Ар ЛIыхъурейт. ШэтIыгу игу къокI ЛIыхъурейрэ езымрэ зэгъусэмэ, гуп ирикъуну, адрейхэр зэщIыгъуми хъуну.
- ЛIыхъурейрэ сэрэ дызэгъусэнщ, адрейхэм зы гуп зыфщIи, чэзууэ пщафIэ къытевнэурэ, фытекI. ФыкъыздыдэмыкIыжыфын фыдэмыхьэ, макъкIэ фызэлъэмыIэсу фызэбгрымыкI, къыфхуэмыхьын къэвмыущэкIу! – ШэтIыгу щажриIэм:
- Сэ си къару сыкъегъэгугъэри, си Iэщэм фIэкIа гъусэ сыхуейкъым. Сэ сыщхьэхуэщ! – жиIэри, ЛIыхъурей ар идакъым.
- Абы щыгъуэ, мыдрей къэнам махуэ къэс гупитI зыдощI, тIурытIурэ. Зыр пщафIэу къытонэ! – унафэ пыухыкIа ещI ШэтIыгу.
ЗэрыжаIэм тету щэкIуэн щIадзэ, тхьэмахуэ гуэрхэри блокI. Ауэ ЛIыхъурей арэзы хъуртэкъым мыщэ, щыхь, дыгъужь-сытхэмкIэ. Мурад ещI нэхъ къуэладжэ пхыдза гуэрхэмкIэ кIуэуэ домбей псэущхьэ абрагъуэм ещэкIуэну. Пщыхьэщхьэм ар ШэтIыгу щриIуэтылIэм:
- ЛIыхъурей, сэ фIыуэ сощIэ уи къарури, уи таучэлри, уи зэфIэкIри зыхуэдэр, уи Iэщи зэрымыубзэщхъур. Ауэ домбейр мыщэкъым е щыхькъым, щымыхъужым деж сэ къипхыу упэувыфыну. Домбейм и цIэм хуэдэщ и щхьэри, псэущхьэ щэджащэщ. Сэ слъагъугъащ ХапIэжь деж (Архъыз и адыгэцIэщ) къыщаукIа домбейм и лыр шы зытхухым къахудэмыхыу трагъэзэжауэ зэрыщытар. Мыбдеж уэсылъэ и гъунэгъукъым, къэбукIыпэми нэхъыбапIэр тфIэкIуэдынущ, тфIэмыкIуэдми апхуэдиз хьэлъэр дауэрэ лъэсу къызэрытхьынур, абы къитхыу? Шы диIэххэкъым, щIыбырыхькIэ ар дэ тхуэдэ гуп мащIэм хуэгъэгуэщIынукъым. Абыхэм егупсыси, домбейхэр ди лъэныкъуэмкIэ (Кавказ ИщхъэрэмкIэ) нызэпрыкIыжыхукIэ зыIэжьэ. Дэ иджыпстукIэ дызыхуейр зи фэр сэбэп хъун псэущхьэхэращ, гъуэмылапхъэу щыхьхэмрэ шыкъулътыр ажэхэмрэ тхурикъунщ! – жиIэу къочэнджэщ.
ЛIыхъурей ШэтIыгу жиIам пидзыжагъэшхуэ щыIэкъым, ауэ быдэу и гум иреубыдэ домбей танэ нэхъ мыхъуми зыгуэрым ирикуну. Пщэдджыжь нэхущым:
- Сэ къуэкIыпIэмкIэ къуэладжэ щэху гуэрхэр щыслъэгъуащи, абыхэм сыщызэхэзекIуэнщ. Бэрэскэшхуэ нэгъунэ (мэремым) къэзмыгъэзэжмэ, хъунущ фыныскIэлъыгъуазэми! – жиIэри, ЛIыхъурей пщыIэм текIат, и щIакIуэри и щIыбырылъ хъуржыным тепхэжауэ.
ЛIыхъурей здежьа къуэладжэхэм махуэ ныкъуэ гъуэгу дэлъти, ари зэпеч. Уэлбанэм зыщыщихъумэну пщыIэ цIыкIу гуэри зэрегъэпэщри, къэнэжа зэманым зегъэпсэху, зегъэхьэзыр…
Езыр зэрыгугъа дыдэм хуэдэу, къуэладжэм щилъэгъуащ домбей лъэужь. «Лъэужь щыщыIэкIэ ар зейхэри къэдгъуэтынщ!» - жеIэри, ялъыгъуэзэн щIедзэ. Къуршыбгъэу нэ жан щакIуэм куэд мыщIэу зрегъэлъагъу абыхэм я зекIуапIэхэр, я лъагъуэхэм дэнэ деж япэтIыс пщIы хъунуми. Абы къыхихат тIысыпIэ хъарзынэ: лъагъуэр бгъузабзэу, и щIагъыр щыхупIэ мылъагэ дыдэу, адрей и бгъур мывэ блыну. Лъагъуэм и бгъур къыпхуэтIмэ, абы укъиIэбыкIыу псэущхьэ блэкIхэм дэтхэнэми я лъакъуэр къэбубыдын плъэкIынут. Зи лъакъуэ къэбубыдам зыIэщIумыгъэчыжу пIыгъыфмэ, абы иужь итым ар бгым щидзынут, а лъагъуэ зэвым тIу зэрытемыгъахуэу, адрей иужь итхэм къамыгъэувыIэу.
ЛIыхъурей махуэ псокIэ кIэрысащ а мащэ щэхур гъэхьэзырынымрэ ар щIэуфэнымрэ. Ауэ абы дэнэ щищIэнт езым нэхърэ нэхъ лъэщыжу нэгъуэщI псэущхьи домбейхэм ещакIуэу, ещапIэуи а щIыпIэ дыдэр къыхихауэ.
Иужьрей пщэдджыжьым бзухэр къызэщIэмыушэу, езыр мащэ щэхум къохутэ. ХьэмбыIуу зэрыхуэ къудей мащэм и гъунэхэр мывэкIэ дрищIеижати, бгым къыщыжа къыр дзакIэу зэтелъ фIэкIа умыщIэну апхуэдэт, нэрэтей (уэздыгъей гъурц) къудамэ гуэрхэри трилъхьэжати.
И лъакъуэхэр ундэрэбжьэным нэсыпауэ къызэхех псафэ къакIуэ домбей гупым я лъэмакъышхуэр. Гушхуэ пкIуэцIылъын хуейт апхуэдэ псэущхьэ абрагъуэхэм я гъуэгу утетIысхьэн папщIэ. Сыт хуэдэ Iэщэ пIыгъми, зэ уэгъуэкIэ и лIапIэ утехуэфми, ар уи деж къэмысу къэзыгъэувыIэфын Iэщэ иджыри къагупсысатэкъым, кIуэ топкIэ уемыуэмэ. Уи щIыб илъ хъуржыныр къыздохьэлъэкI щIыпIэ къуейщIейм топ дэнэ къипхынт?
ЩIыгу щIагъуи зытемылъ мывалъэ лъагъуэр ягъэгызу блэлъэтащ домбей нэхъ инхэр. Абыхэм зы къару шынагъуэ къакIэрыщти, зы напIэ дэхьеигъуэкIэ ЛIыхъурей и гум шэч къихьыжат ШэтIыгу жиIам едэIуэн хуеяуэ. Ауэ, хъуныр хъуауэ, хъушэр блэкIт. Зэрахабзэу и кIэ дыдэм зы домбеишхуэ итыжын къыфIэщIа щхьэкIэ, зэрыхъуар хэт ищIэн, танэ цIыкIут итыр.
Ар ЛIыхъурей занщIэ къызэрыхуэхъуу, езым къыхуэгъэза кIэбдз лъакъуэм епхъуэри, танэр игъэлъэпэрэпащ. Апхуэдэм пэмыплъа танэм зыкъипхъуэтэжри и лъакъуэм екъуа щхьэкIэ, ар зыубыдари асымыж гуэрти, зыкъыIэщIичыжыныр хуэмыгуэщIу къекIэрэхъуэкIри, бгым щыхуащ. Даущышхуэ ящIу кIуэ домбей гупым абы гу лъатакъым, лъатэпами, къызэтеувыIэфынутэкъым, зыкъызэпагъэзамэ, бгым зэрыдэкIутэнути.
Хъушэ цIыкIур зэрыщхьэщыкIыу, ЛIыхъурей псынщIэу бгым и къыдыхьэпIэ закъуэмкIэ мажэ. Танэм и щхьэр щIэуплIэнщIауэ техуати, зыкъэгъэхъей лъэпкъ иIэтэкъым.
Бгъэдэлъадэщ, псынщIэу и щхьэр къыщIихыжри, мылIапэ щIыкIэ фIигъэжащ. Танэр нэхъ зэIыхыпIэ тынш ирилъэфэхыну и кIэбдзымкIэ къыщекIуэкIым, зригъэзыхыу кIэбдз лъакъуитIыр иубыдыху, танэм и щхьэр нэгъуэщI гуэрым иубыдауэ къыщIокI…
(КъыкIэлъыкIуэнущ).
