Мы гъэм илъэс 90 ирокъу ди къэралым щекIуэкIа политикэ зэхэзехуэныр. Абы цIыху мелуан бжыгъэ, лъэпкъ пщIы бжыгъэ текIуэдащ. А политикэ щхьэлым зэхихьэжахэм яхэхуащ Черкес автоном областым ирашу, Сыбыр щIыналъэм къыщыхута унагъуэхэр, лъэпкъхэр…
Мы Iуэхум и фэеплъу адыгэхэмрэ абазэхэмрэ я лIыкIуэ гуп ди лъэпкъэгъухэм якIуа гъуэгум техьащ.
Фэеплъ зекIуэм хэтащ абы и къызэгъэпэщакIуэ гупым и пашэ, КъШР-м и ЦIыхубэ ЗэIущIэм (Парламентым) и депутат Быж Исмел, «ЧЗРТИ» АО-м и генеральнэ унафэщIым и чэнджэщэгъу Лъэбышэ Радион, «Черкес хэку» газетым и редактор нэхъыщхьэ Абидокъуэ Люсанэ, КъШР-м и ЦIыхубэ ЗэIущIэм (Парламентым) и тхьэмадэм и къуэдзэ Ечзэч Мусэ и дэIэпыкъуэгъу ТэкIушынэ Щэмил сымэ. Абы теухуа и гукъэкIыжхэр етхыж Абидокъуэ Люсанэ.
«Политикэ зэхэзехуэн ящIу зи хэку зрагъэбгына ди лъэпкъэгъухэр зрикIуа гъуэгум дытехьэнымкIэ жэрдэмыр къыхэзылъхьауэ щытар зи хьэдрыхэ фIы хъун ТэкIушынэ Николайщ.
Зи гугъу тщIы зекIуэм хэтахэр гъуэгу дыщытехьащ Невинномысск къалэм фокIадэм и 28-м, фIыщэу зэгъэпэща «Кисловодск-Новокузнецк» мафIэгумкIэ. Омск къалэм жэпуэгъуэм и 1-м дынэсын хуейт. Зэрыхъуари аращ. Жэщищ-махуищ дэкIри, декIуэлIащ Сыбырым и къалэшхуэхэм язым.
Согъэзэж хэкум ирахуахэм я гукъэкIыжхэмкIэ. Апхуэдэти, 1933 гъэ жыжьэхэм зи хэку зрагъэбгынэ лъэпкъ, цIыху насыпыншэхэр зрагуэша хьэпшып вагоныжьхэр гъуэгу тетат мазэрэ ныкъуэрэ хуэдизкIэ. ИкIи КъухьэпIэ-Сыбыр хэгъэгум нахусащ хуабэфI хъуауэ, мэкъуауэгъуэм ипэм.
Омск къалэм мафIэгум дыкъызэрикIыу къыщытпежьа, хьэщIагъэ лъапIэ къыдэзыха сыбырдэсхэм псым тет транспортым - баржэмрэ абы кIэщIэрыIэ кхъухь цIыкIумрэ - драшэлIащ.
Аргуэрыжьу согъэзэж ди лъэпкъэгъухэр псымкIэ зэрызекIуа транспортым и щытыкIамкIэ… Гъаблэмрэ узыфэхэмрэ зэтригъалIэ насыпыншэхэр зракуда баржэр тхьэмахуэ бжыгъэкIэ Иртыш псым ирикIуат, гъуэгум хэщIыныгъэшхуэхэр щагъуэту…
Абыхэм яхуэмыдэу, дэ Тарэ къалэм дызэрынэса баржэр зыхуей хуэзат, абы я щхьэжт кхъухьым и экипажыр.
Сыбырыпсым дыздытетым ди нэгу щIэкIа дахагъэмрэ абы узэрыдихьэхымрэ псалъэкIэ къыпхуэIуэтэнукъым. Дызэрыс кхъухьым сыхьэтым километри 10 - 11-т икIур. Абы къыхэкIыуи, дыкъэзыухъуреихь щIыуэпсым и теплъэр гумрэ псэмрэ ехуэбылIэху деплъыну Iэмал диIэт. Ди нэгу щIэкIырт сэмэгумкIи ижьымкIи къэдгъанэ жылагъуэхэр, къуажэ хэкIуэдэжахэр е цIыху гуэрхэр къызыдэнахэр. Я нэхъыбэм ныбжьышхуэ яIэт. Сегупсыст зи хэку зрагъэбгына ди лъэпкъэгъу тхьэмыщкIэхэми псым тету а жылагъуэхэр зэралъэгъуам…
Мыгузавэу, хуэм дыдэу мэкIуатэ, и гъуэгур хегъэщI дызэрыс кхъухь цIыкIум. Iэмал диIэщ дыкъэзыухъуреихь щIыуэпсым и дахагъэм набдзэгубдзаплъэу дыхэплъэну… Пэжщ, узыIэпимышэнкIэ къанэкъым сыбыр щIыуэпсым. Дытезашэркъым кIэи пэи зимыIэ псым дрикIуэным. Ауэ, илъэс 90-кIэ узэIэбэкIыжмэ, а гъуэгу дыдэм ирикIуа ди лъэпкъэгъу насыпыншэхэм я гум щыхъам сыщегупсыскIэ, къызгуроIуэ зыщалъхуа жэнэт щIыналъэм зыри пэзымыщIу, абы ягъэзэжэныр зи гум щызыгъэфIа ди лъэпкъэгъухэм а дахагъэр я нэм къыIуимыхьэу зэрыщытар. А гукъэкIыжхэм сыхидзэжт баржэм и пэм ситу къэрэгъулыр къысщхьэщымыту, хуиту сыбауэу сыздэкIуэм.
Дауи, ди лъэпкъэгъухэм къагурыIуэрт цIыхум дежкIэ нэхъ лъапIэ дыдэу иIэ хэку-анэр зэрыфIагъэкIуэдыр. Апхуэдэти, игъащIэкIи сыбыр щIыналъэ щIыIэр иужьрей увыIэпIэ яхуэхъуащ ди лъэпкъэгъу цIыху, унагъуэ щэ бжыгъэм, хьэзаб зытелъа лъэпкъхэм.
Жэщищ-махуищкIэ баржэм дису псым дрикIуауэ, километр 330-м щIигъу гъуэгу зэпытчауэ, жэпуэгъуэм и 3-м Омск областым хыхьэ, адыгэхэмрэ абазэхэмрэ ящыщ куэд щыкIуэда Тарэ къалэм и кхъухь тедзапIэм дыIуохьэ.
Жэщыр хэкIуэтауэ щытами, ди сыбыр ныбжьэгъухэр - «Дом Дружбы»-м щылажьэхэр, абы и унафэщI Нальгиевэ Еленэ я пашэу, урыс щIакхъуэ гъэжьамрэ уэрэдхэмкIэ къытпежьащ, хьэщIагъэ нэс къыдахащ. Абыхэм ящIыгъуащ Тарэ район администрацэм и къулыкъущIэхэри.
Жэпуэгъуэм и 4 пщэдджыжьым Тарэ къалэм дэт кхъэм декIуэлIащ. Мыбдеж ди хэкуэгъу Аргун Хьэлым и жэрдэмкIэ, мылъкукIэ зыкъыщIэзыгъэкъуахэм я фIыщIэкIэ, а сыныр Тарэ къалэм къыдэувауэ щытащ.
ХабзэфI зэрыхъуауэ, Къэрэшей-Шэрджэсым икIауэ Тарэ районым къыщыхутэ дэтхэнэми и къалэн нэхъыщхьэу елъытэ а фэеплъ сыным екIуалIэу Черкес автоном областым политикэ зэхэзехуэн ящIу 1930 гъэхэм ирахуа, Сыбырым икIуэда ди лъэпкъэгъухэм яхуэщыгъуэныр.
Дэри а хабзэм дытекIакъым. Тарэ районым щыщ муслъымэн динырылажьэ имам Ахъмэт - хьэжы, район администрацэм и лIыкIуэхэри тщIыгъуу, кхъэм декIуэлIащ, хьэкъ зимыIэу ягъэкIуэдахэм тхьэ дахуелъэIуащ, дыуэ тщIащ. Удз гъэгъахэр фэеплъ сыным тетлъхьащ.
Гупым ди пщэрылъ нэхъыщхьэхэм ящыщт Тарэ районым хыхьэ Пологрудовэ жылагъуэм дэт фэеплъ сыным декIуэлIэныр, зэхэзехуэн ящIахэм я фэеплъым хуэфащэ пщIэ хуэтщIыныр. Абы къыкIэлъыкIуэу муслъымэныкхъэр здэщыIэ, адыгэхэмрэ абазэхэмрэ здэщыса Красный Черкес (е Средний Имшегал) щIыпIэми дыкIуэн хуейт.
Фэеплъ Iуэхугъуэхэм хиубыдэу, Пологрудовэ дэт сыным и пащхьэм пэкIу къыщызэрагъэпэщащ, къуажэ музейм «Наследие народов КЧР» гъэлъэгъуэныгъэр утыку къыщрахьащ.
Фэеплъ сыным деж удз гъэгъахэр щыдгъэтIылъа нэужь, ди гъуэгуанэм иунэтIащ Атиркэ жылагъуэмкIэ. Абдежми гуапэу къыщытпежьащ къуажэм дэт еджапIэми абы щылажьэ музейми я унафэщI Терещенко Иринэ зи пашэ егъэджакIуэ гупыр.
ЗэрыжытIауэ, къыкIэлъыкIуэ къэувыIэпIэр муслъымэныкхъэрат, Средний Имшегал щIыпIэрат.
Илъэс куэдкIэ селэжьауэ, Сыбыр гъуэгум дытехьэным зы тхьэмахуэ нэхъ имыIэжу дунейм къытехьат «Забвению не подлежит» зыфIэсщIа си тхылъыр. Гуапэ зэрысщыхъуащи, абы теухуа зэIущIэр япэу къыщызэрагъэпэщар Тарэ районращ. Ар щекIуэкIар район библиотекэрщ. Абы и лэжьакIуэ Савицкая Евгение гум хыхьэу а Iуэхугъуэр иригъэкIуэкIащ.
«Политикэ зэхэзехуэр - ди къэралым и тхыдэм и напэкIуэцI фIыцIэхэм ящыщщ. А къэхъугъэ хьэлъэхэр щекIуэкIам цIыху мелуанхэр, лъэпкъ куэд кIуэдащ, хьэзабышхуэ ятелъащ. Абыхэм ящыщщ адыгэхэри абазэхэри. Ди лъэпкъэгъухэм, хэкуэгъухэм я щхьэ кърикIуар зыщыдгъэгъупщэнкIэ Iэмал иIэкъым. Мы тхылъыр - фэеплъыр, пэжыр хъумэным хуэсщI хэлъхьэныгъэщ, зэхэзехуэныгъэхэм хэкIуэдахэм яхуэтщI пщIэ, щIыхь инщ.
Кавказымрэ Сыбырымрэ дяку дэлъ зэпыщIэныгъэхэм, къыдэхъуа зэныбжьэгъугъэм лъабжьэ быдэ хуэзыщIа ди нэхъыжьхэр зыщыдгъэгъупщэ хъунукъым, къытщIэхъуэну щIэблэми абыхэм я тхыдэр зэIэпахыпхъэщ», - жиIащ тхылъыр зи IэдакъэщIэкIым.
Тхылъыр напэкIуэцI 540-рэ мэхъу. Ар тхащ урысыбзэкIи адыгэбзэкIи. Iыхьищу зэхэлъщ.
Сыбырым щыдгъэкIуа пIалъэр гукъэкIыж хьэлъэхэм я закъуэкъым гъэнщIауэ зэрыщытар. Тарэ район администрацэм щэнхабзэмкIэ и къудамэм нэгузыужь программи къытхузэригъэпэщат. Дагъэлъэгъуащ а щIыналъэм ит, ныбжьышхуэ зиIэ Екатерининскэ къуажэр, абы и Iэхэлъахэм ит щIыуэпс лъагъуэхэр, музейр; Баженовэ дэт, щыхь щапI фермэр. Апхуэдэу деблэгъащ Тарэ тхыдэ-краеведческэ музейм, «Град Тарский» зи фIэщыгъэцIэ, дзэ-тхыдэ клубым, Спасскэ кафедральнэ Соборым, ТекIуэныгъэм и паркым, Тарэ къалэм къыщыхъуа, зи сабиигъуэр щызыгъэкIуа совет артист гъуэзэджэ Ульянов Михаил и унэ-музейм, Севернэ драматическэ театрым. Драгъэблэгъащ икIи хуабжьу дитхьэкъуащ сурэтыщI Жемалдиновым Тарэ художественнэ музейм къыщызэIуиха и гъэлъэгъуэныгъэм. Нэгузыужь зекIуэм а махуэм кIэух хуэхъуащ Тарэ районым ит библиотекэ нэхъыфIхэм ящыщу къалъытэ къалэ купсэ тхылъ хъумапIэр. КъыкIэлъыкIуэ махуэм, Омск къалэм и тхыдэ щIыпIэхэми дыкъыщрашэкIащ».
