Япэу лъэбакъуэ зычахэм ящыщт

Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ Ислъэмей адыгэ жылэжьым и къуажапщэм иджыри къыздэсым цIыхухэр БжьэхъуэкъуейкIэ йоджэ. Ислъэмейм и зы хьэблэ хъуами, зэгуэр къуажэ щхьэхуэу, и хабзэрэ и щыIэкIэкIэ къыхэщу, и псэлъэкIэрэ гушыIэкIэрэ унейуэ дэлъу къэгъуэгурыкIуащ Бжьэхъуэкъуейр. Гупым гушыIэныбэ яхэхуарэ и сэмэркъэухэмкIэ гунэдж езытым щхьэкIэ ноби «Бжьэхъуэкъуей ущымыщмэ, дэнэ мыпхуэдиз гушыIэр къыздипхыр», жаIэ. ГушыIэкIэ дахэ зыхэлъым, кIуэрыкIуэм тету екIуэкI Iуэхум щIэнэкIалъэхэр хузэхэзылъхьэм щхьэкIэ «ЦIыкIурашэ урипыхъуэпышэ», жаIэурэ щIоупщIэ. ЦIыкIурашэ цIыхум ягу къинэжащ и гушыIэ дахэхэмкIэ, и хъуэхъу гунэсхэмкIэ, и усэ купщIафIэхэмкIэ. «Елмэсхэ я дадэр зи унэ исым псалъэм хуарэу шэсынщ», - жаIэрт цIыхухэм я фIэщу. Апхуэдэуи къыщIэкIащ: лъэпкъ литературэм япэу лъэбакъуэ щич илъэсхэм и макъыр жьгъырууэ щигъэIуат ЦIыкIурашэ и къуэ нэхъыжь Хьэжбий.

Сыт хуэдэ къегъэжьэгъуэри тыншкъым. Хэгъэгум щекIуэкI зэхъуэкIыныгъэхэм ящыщт совет цIыхубэм зэдыщIэкIыу щIэныгъэ зрагъэгъуэтыну къазэрыпиубыдар, тхэкIэ хабзэ зимыIэ лъэпкъхэм тхыбзэ яхузэхилъхьэу, щхьэж и анэдэлъхубзэкIэ щIэныгъэ щрагъэгъуэту еджапIэхэр къызэIуихыу зэрыригъэжьар. Жылэхэм къыщызэIуах еджапIэхэм япэ илъэсхэм тхэкIэрэ еджэкIэрэт ирагъэщIэфыр, ар къызэхъулIэми щIэныгъэ IэщIагъэрэ ирагъэгъуэтын щхьэкIэ япхъуатэрти, а лъэхъэнэм щIыналъэхэм лэжьэн щыщIэзыдза мэкъумэш еджапIэхэм щIагъэтIысхьэрт. Елмэс Хьэжбий ящыщащ тхэкIэри еджэкIэри гугъуехь хэмылъу зэхъулIахэм. Абы нэхъри тригъэчыныхьырт и адэ ЦIыкIурашэ. КъызэраIуэтэжымкIэ, псалъэхэр пычыгъуэ-пычыгъуэурэ Хьэжбий зэрызэпигъэувэм мазэкIэ кIэлъыплъа нэужь, ЦIыкIурашэ пиупщIри, и къуэм пигъэуват псалъэхэр хьэзыру къриджыкIыну. ЩIалэщIэри кърат лэжьыгъэм жэщкIэрэ ерыщу телажьэрт. Илъэс ныкъуэ нэхъ дэмыкIыу Хьэжбий и еджэкIэр зэтеува къудейм къыщымынэу, урысыбзэри адыгэбзэри зэхуэдэу зэпигъэувэ хъуат, щIэх дыди урысыбзэри ипхъуэтат. Еджэныгъэм зэрыхэзагъэр къалъытэри, Хьэжбий Бахъсэн къалэм а лъэхъэнэм дэта Окружной мэкъумэш еджапIэм ягъэкIуауэ щытащ. Архив тхылъымпIэхэм къызэрыхэщыжымкIэ, мыбдежи Хьэжбий хъарзынэу щеджащ - есэпыр и хамэтэкъым, ботаникэмрэ биологиемрэ мыбзаджэу пэлъэщырт, жылэр сэным, мэкъумылэр зехьэным, мэкъумэшыр зегъэкIуэным теухуауэ кърат дерсхэми хэзагъэрт.

Еджэным дихьэха щIалэр Бахъсэн деж къыщыувыIакъым. Ар 1931 гъэм Налшык къалэм дэт Ленинскэ еджап1э къалэ ц1ык1у жыхуаIэм егъэджакIуэхэр щагъэхьэзыр и къудамэм щIотIысхьэ. Абы щыщеджа илъэсхэращ Елмэс Хьэжбий и зэфIэкIхэр нэхъ наIуэ хъууэ щригъэжьар. Драмэ зэмылIэужьыгъуэхэр ягъэуву гуп щызэхашат а еджапIэми, Хьэжбий абы жыджэру хэлэжьащ, зы зэхыхьи блимыгъэкIыу а лэжьыгъэм хэтащ. Драмкружокым и лэжьыгъэм удимыхьэхынкIэ Iэмал иIэтэкъым - абы и унафэщIыр я егъэджакIуэ, щIыналъэм фIыуэ къыщащIэ усакIуэ ЩоджэнцIыкIу Алийт. ЩIалэгъуалэм ягъэув теплъэгъуэхэмрэ драмэхэмрэ зытхри зыгъэуври арат. УсакIуэшхуэм хузэфIэкIащ и щапхъэкIэ щIалэгъуалэ куэд адыгэбзэм и Iуэхум къришэлIэн, лъэпкъ литературэм къыхишэн. Елмэсри а гъуэгум техьахэм ящыщщ.

Хьэжбий пасэу тхэн щIидзат. Абы и къалэмыпэм къыщIэкIащ «Майм и 1-м», «НэщI мазэ», «Париж коммунэ», «Хьэмид цIыкIу», «ЦIыхухэ, фыкъэдаIуэ», «Дзэ плъыжь», нэгъуэщI усэхэри. Ахэр а лъэхъэнэм екIуэкIа Iуэхугъуэхэм пэджэжу щытми, цIыхубэм я гум нэсырт, гукIэ зэрагъащIэрт, зэхуэсхэм щыжаIэрт. Хьэжбий и усэхэм ящыщ куэдым я Iэрытхыр езым имыIэжу, гукIэ зрызрагъэщIам и фIыгъэкIэ литературэхутэ МэшылI Екатеринэ зэхуихьэсыжри, 1968 гъэм къыдигъэкIауэ щыта «Япэу лъэбакъуэ зычахэр» тхылъым къытрыригъэдзауэ щытащ.

Ауэ Елмэсыр драматург цIэр иIэущ литературэм къызэрыхэнар. Абы и Iэдакъэ кIыщIэкIащ «Iэюб», «Жамбот» зыфIища пьесэхэр. Литературэм и жанр нэхъ гугъу дыдэхэм зрипщытыныр къыхэкIащ а илъэсхэм зэфIэувэу хуежьа лъэпкъ театрыр анэдэлъхубзэкIэ тха, адыгэ гъащIэр къызыхэщ тхыгъэхэм хуэныкъуэу зэрыщытым.

Елмэсы Хьэжбий «Жамбот» зыфIища и пьесэр яригъэлъэгъуат ЩоджэнцIыкIу Алий, КIуащ БетIал, Станиславский Николай, нэгъуэщIхэми. А пьесэращ 1940 гъэм къыдэкIауэ щыта «Известия» газетыр зытепсэлъыхьыгъар. КъэпщытакIуэ гупыр зыхэплъа тхыгъэм соцреализмэкIэ зэджэм и щапхъэхэр зэрыщызэхэухуэна, гъащIэщIэр къызэрыщыгъэлъэгъуа, къыщыIэта гупсысэхэр цIыхубэм я телъхьэу зэрыщыт я лъэныкъуэкIэ хэплъэри, ар утыкушхуэм ипхьэ, театрхэм щыбгъэлъагъуэ хъуну къалъытауэ щытащ. Тестым и фIагъыу ягъэуващ ар усэбзэкIэ зэрытхар, бзэм и IэфIагъымрэ и лъэкIыныгъэхэмрэ лъэныкъуэ куэдкIэ къигъэлъэгъуэфу зэрыгъэпсар. Пьесэм хэт лIыхъужь нэхъыщхьэр - Жамбот - цIыхубэм я телъхьэ нэсщ, лей зытехьэм къыщыжыну хьэзырщ, дэхуэхам доIэпыкъу, тхьэмыщкIапIэ ихуам зыкърегъэIэтыж. Адыгэ IуэрыIуатэм ижь зыщIихуа тхыгъэм цIыхухэр гуапэу IущIауэ щытащ.

Революцэм и акъужьыр зэрымыужьыхыжар, гъащIэр езыр зэрыщыту бэнэныгъэ защIэу зэрекIуэкIыр Елмэсым къыщегъэлъагъуэ «Iэюб» зыфIища и етIуанэ пьесэми. Тхыгъэм къыщыIуэтащ цIыхубэм мащIэ-мащIэурэ пащтыхьыгъуэм пэщIэувэу зэрыхуежьэр икIи совет псэукIэр къыхэзыхахэм я насыпыр зэрытекIуэ щIыкIэм. И зэфIэкIхэр къалъытэри, Елмэс Хьэжбий 1939 гъэм ТхакIуэхэм я союзым хагъэхьауэ щытащ.

Зи гугъу тщIа пьеситIым нэмыщI, Елмэсым хъарзынэу къигъэIурыщIэрт басня жанрыр. Аращ, псалъэм щхьэкIэ, «Кавказ бгы нэхъ лъагэхэм я хъыбарыжьхэр» лъабжьэ зыхуэхъуа поэмэ хьэлэмэтыр зытхар. УФ-м и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм Елмэсыр щыхагъэхьэжар 1996 гъэрщ.

Елмэс Хьэжбий Хэку зауэшхуэм хэтащ. Ар 1942 гъэм и гъатхэпэ мазэм ираджащ, дыгъэгъазэ мазэм ику пщIондэ, гъэру яубыдыху, фронтым щызэуащ. Хуит къащIыжу щалъхуа лъахэм къигъэзэжа нэужь, гъэрыпIэм зэрисар щагъэгъупщакъым, гугъу ирагъэхьаш. Абы тхакIуэ псэ махэм хэмыгъуэщэж удын къридзащ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Елмэсым и IэдакъэщIэкIхэм дащыгъуазэкъым, нэхъыбэр дунейм къытехьакъым, езы тхакIуэми хуэфащэ гулъыти лъэпкъ литературэм щигъуэтакъым.

Елмэс Хьэжбий 1956 гъэ пщIондэ Бахъсэн ГЭС-м бухгалтер нэхъыщхьэу щылэжьащ. Апхуэдэу а IэщIагъэм щрилэжьащ фIамыщI къыщыщIах рудникым, Тырныауз дэт, вольт мащIэкIэ лажьэ Iэмэпсымэхэр къыщIэзыгъэкI заводым, Зеикъуэ къуажэм дэт тхъу-кхъуей заводым, Бахъсэн щIыналъэм и гъэзэщIакIуэ комитетым,  Бахъсэн къыщыдэкIыу щыта "Совет коммунизма" газетым и литературэ лэжьакIуэу.

  Елмэс Хьэжбий цIыхухэм фIыуэ къалъагъуу, гуапагъэр къебэкIыу, хэти чэнджэщакIуэ яхуэхъуу, дапщэщи и цIыхугъэр ипэ иту псэуащ. Адыгэ литературэм япэ лъэбакъуэ щызычахэм зэращыщыр къэплъытэмэ, Елмэсым лъэпкъым Iуэхутхьэбзэшхуэ хуилэжьащ. Пэжщ, гъащIэм къридза удыным зримыгъэужьыжами, къыщIэхъуа щIэблэ дахэм лъэпкъым гъэсэныгъэ лэжьыгъэу драгъэкIуэкIамкIэ и хъуэпсапIэхэр щыз ящIыжащ. Ар жьыщхьэ махуэу, быным я быныжхэм я гуфIэгъуэр илъэгъуауэ дунейм ехыжащ 1997 гъэм.