И дзыхь къыщыуигъэзыр

 

Удэзыхьэх, гукъинэ пщыхъу теплъэ гъуэзэджэхэм уазэрыщрихьэлIэм и мызакъуэу, макъ гъэщIэгъуэн куэд щызэхыбох бгыхэм. Ахэм ящыщ зыщ джэрпэджэжыр. Псым нэхърэ нэхъыфIу ар щызэхэпхыр бгы лъагэ шытхитIу зэпэщытым я зэхуакурщ. 

ТхыцIитIым яку дэзэрыхьа макъыр зы джабэм жьэхэуэм, адрейм иридзыжурэ, куэдрэ зэхыбох. Езыр-езыру зи макъ зыгъэIуж бгыхэри мащIэкъым. Макъышхуэ зэхэпх хабзэщ мывэхэр джабэм къыщехуэхкIэ, уэсукхъуэхэр къыщежьэкIэ, бгы джабэхэмрэ аузхэмрэ шэдыпсхэм щызэщIалъасэкIэ. 

А псоми джэрпэджэжыр щхьэусыгъуэ щахуэхъу щыIэщ. Абы къыхэкIкIэ бгым дэкIхэм джэрпэджэжым зыдрагъэхьэхынкIэ Iэмал иIэкъым икIи абы узыхидзэнкIэ хъуну бэлыхьхэр сыт щыгъуи ягу илъыпхъэщ.

ТхьэкIумэхэмрэ гумрэ едэхащIэ макъхэри зыгъэIуф бгыхэри щыIэщ. Ауэ «уэрэд жызыIэф» бгыхэр къыщыбгъуэтынур бгъуэнщIагъ зиIэ къуршхэрщ. БгъуэнщIагъ здэщымыIэ бгыхэм нэхъыбэу щызэхэпхыр Iэуэлъауэ макъщ. Сыт-атIэ, бгылъэ щIыпIэхэм щызэхэпх «макъамэ хьэлэмэтхэр» къызыхэкIыр? 

БгъуэнщIагъ нэщIхэм мымащIэу псы щIолъадэ, апщIондэхукIэ абы щIэт хьэуар зэхэзехуэн мэхъу. Абы къыщынэркъым. Псым хьэуа зэрыта щIыпIэм щыщ Iыхьэ щиубыдкIэ, иужьрейм бгъуэнщIагъыр къезэвэкI мэхъу. Уэшх къешхмэ, а Iуэхуми псыщхьэр нэхъ лъагэжу къеIэт. ЩIыпIэр хуримыкъужу лей хъуа хьэуар бгъуэнщIагъ гъуанэхэмкIэ кърихун щIедзэ. Мис абы щыгъуэщ макъамэ зэмылIэужьыгъуэхэм къэIун щыщIадзэр.

Ипщэ-КъухьэпIэ Китайм щыIэ Юньань-Гуйчжоу бгы зэтет телъыджэхэм ящыщ зым укъытехутауэ ину Тхьэ уелъэIумэ (уи «тхьэ» къызэрихькIэ ущыкIиймэ), а щIыпIэм уэшх къыщешхыу жаIэ. Нэхъыбэрэ укIиихукIэ, уэлбанэр кIыхь мэхъу.

Гаоличушань бгым и тхыцIащхьэ тафэм хыжьей гуп тетщ. Абыхэм ящхьэщыт хьэуар апхуэдизкIэ псыIэщи, гуо макъ гуэрхэм ягъэзджызджын фIэкIа хуейкъым, псы бахъэр уэшх щызэрыгъэхъуу къыщешхын папщIэ. Аращи, уэшх къебгъэхынумэ - къеблагъэ! 

Мыдрейуэ. «Псыкъелъэ» жыIэкIэм дызэресэжрэ куэд щIами, «мылкъелъэ» псалъэр зэрызэхэтхыр зэзэмызэххэщ. Мыр зэхэзымыха куэд зэрыщыIэми шэч къыщIытепхьэн щыIэу къыщIэкIынкъым, сыту жыпIэмэ апхуэдэ къэхъукъащIэ узыщрихьэлIэнкIэ хъунур бгыхэм я закъуэщи. 

Анхель псыкъелъэм нэхъ лъагэ дунейм зэрытемытым куэд щыгъуазэщ. Ар къолъэ метр 1054-рэ зи лъагагъ нэпкъым! Ауэ Гималайхэм щыIэ Чатору мылкъелъэр абы нэхърэ хуэдитIкIэ нэхъ лъагэ бгыщ къыщежьэр!

Нобэ дунейм щыбгъуэтынущ бгъуэнщIагъ IэрыщI куэдыкIейхэр. Ахэр здэщыIэ щIыпIэр я лъагагъкIи зэхуэдэкъым, я кIыхьагъкIи зэщхькъым. Языныкъуэхэм яхэтщ, дунейпсо хы гущIыIум елъытауэ, метр 700-кIэ фIэкIа зызымыIэтаи метр 4750 лъагапIэм къеплъыххэри (зи гугъу тщIыр Перум щаухуа Геллер бгъуэнщIагъырщ). Зэтехуэркъым абыхэм ягъэзащIэ къалэнхэри: IэрыщI бгы гъуанэхэр щIыналъэхэр зэпызыщIэ гъуэгущ, адрейхэр хъугъуэфIыгъуэ гъэтIылъыпIэщ, ещанэр щIэныгъэм къигъэсэбэп гъэунэхупIэщ. Иужьрейм тещIыхьащ ди республикэм и бгылъэ щIыпIэхэм, нэхъ пыухыкIауэ жытIэмэ, Бахъсэн и псыхъуащхьэхэм щаухуа бгъуэнщIагъыр – нейтриннэ обсерваторэр, а щIыпIэм щагъэувын папщIэ мывалъэ-къырылъэм километри 4-кIэ пхаугъуэныкIар. 

«Бгы кугъуанэ» е «бгы кунэф». Зэхэфхауэ къыщIэкIынщ апхуэдэ псалъэхэр. Аращ зэреджэр бгъуэнщIагъ зиIэ бгышхуэхэм. Абыхэм къыщыпкIухьыну езы бгыщхьэхэм нэхърэ нэхъ гугъужщ, цIыху гъащIэм дежкIи шынагъуэ нэхъ зыпылъщ. Пэжщ, цIыху куэд плъакIуэ здэкIуэ бгъуэнщIагъхэр, зэрыхабзэу, къэралым ехъумэ. А щIыпIэхэм къекIуалIэхэм якIэлъыплъыни ахэр къезышэкIыни щыIэщ. Апхуэдэщ, псалъэм папщIэ, Уралыр зыгъэдахэ Кунгур мыл бгъуэнщIагъыр, илъэс къэс цIыху мин 200-м нэс зэкIуалIэр. Абхъазыр зэрыгушхуэ Новэ-Афон бгъуэнщIагъ телъыджэу зи кугъуэр къалэ теплъэу къращIыкIар-щэ! Мыбы щIыхьэ дэтхэнэми нэгъэсауэ хужыIэнукъым абы щыпхаша лъагъуэхэм щрикIуэкIэ щызыхищIэ гукъыдэжыр.

Бгылъэ щIыпIэхэм псыхъумапIэ щыпщIынуи электростанц щыбухуэнуи уасэ иIэкъым. Пэжщ, абы щхьэкIэ псыIущIэ лъагэхэр дэщIеин хуейщ. Абыхэм мылъку мащIэ ятекIуадэркъым, ауэ тафэ щIыпIэхэм апхуэдэ псыIущIэ щыбухуэ нэхърэ куэдкIэ нэхъ фейдэщ. А щIыкIэм тету зэхуахьэса псым и къарур куэдкIэ мэбагъуэ. Губгъуэхэм щIэбгъэлъэдэнуи къелыжынущ, щIыпIэм и къабзагъэми зэран зэрыхуэхъу щыIэкъым, хыжьей къэунэхуам и щхьэфэм, тафэхэм тращIыхьым хуэдэу, зыщиубгъуркъым. Апхуэдэм микроклиматым зэрызригъэхъуэжи щыIэкъым. Псым щIиубыдэ щIым, и фIагъкIэ, тафэхэм щыIэхэр жыжьэуи къылъэщIыхьэнукъым. Ар, зэрыхабзэу, мывалъэ е къырылъэ щIыпIэщ. Аращ Шэрэдж каскадыр япэщIыкIэ Тэрч псым тращIыхьыну я мурадами, иужькIэ ди республикэмкIэ къыщIахьыжар.

ЩIыуэпсыр къэзэун хуейщ жаIэу, Iэ щагъэдалъэу щыта зэманыр банэм и къуагъ хъуащ. Ар фIыуэ лъагъун, абы дэлэжьэн хуейуэ аращ нобэ щIэныгъэм къызэригъэувыр. Мис абы щыгъуэщ щIыуэпсым и дзыхь къыщыуигъэзынур. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, бгыхэри а псоми я зы Iыхьэщ.