БзэщIэныгъэм и Iыхьэхэр къатщтэмэ, лексикологиер зэхъуэкIыныгъэ нэхъыбэ дыдэ здекIуэкIхэм ящыщ зыщ. Сыту жыпIэмэ, гъащIэм зеужь, хьэпшыпыщIэ куэд къожьэ, ахэр къэдмыгъэсэбэпыж хъумэ, псалъэри дызыхуэмеиж мэхъу. Абы ипкъ иткIэ къыхыдогъэкI жьы хъуа псалъэхэр. Жьы хъуа псалъэхэр гупищу гуэшащ: историзмхэр, архаизмхэр, анахронизмхэр.
Историзмхэр – жьы хъуа псалъэхэщ, абыхэм къагъэлъагъуэу щыта хьэпшыпыр къызэрыдмыгъэсэбэпыжым къыхэкIкIэ псалъэри лъэныкъуэ едгъэзауэ. Псалъэм папщIэ: лъыщIэж – кровная месть; афэ – кольчуга; азэт – вольноотпущенник; лэгъунэпыт – сословие несвободных крестьян; мэIу – щит.
Архаизмхэр – жьы хъуа псалъэхэщ, абыхэм къагъэлъагъуэу щыта хьэпшыпым нэгъуэщI фIэщыгъэцIэ зэригъуэтам къыхэкIкIэ къэдмыгъэсэбэпыжу. Щапхъэ: дафэзехьэ – шыгъажэ – скачки; дакъэхэкIэ – IэнэкIапэ – непочетное место; санжакъ – бэракъ – знамя.
Анахронизмхэр - дызыхэпсэукI гъащIэм, зэманым къемызэгъыжу къагъэсэбэп псалъэхэрщ. Анахронизмхэм я щапхъэу къэтхь хъунущ къэщIэрэщIэжауэ къэдгъэсэбэп псалъэхэр: хасэ – сход, собрание; хьэщIэщ – «гостиница» мыхьэнэращ ди зэманым иIэр. Мы псалъэхэм пасэ зэманым, лIэщIыгъуэ зыбжанэкIэ узэIэбэкIыжмэ, яIа мыхьэнэр зэхъуэкIа хъуащ, ди зэманым къэдгъэсэбэпу щытми.
Адыгэбзэхэм къыщыкIуэ жьы хъуа псалъэхэр къигъэлъагъуэ мыхьэнэм елъытауэ гуп зыбжанэу бгуэш хъунущ.
1. Хабзэ щымыIэж гуэр къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр. Абы и щапхъэ зыбжанэ къэтхьынщ: Хьэлыуэ Iэпищ - фэрэкI къызэуза сабийр хъужа иужькIэ, хьэлIамэ хуагъавэрт, сабийм и Iэпищым и пIэ тедзауи гъунэгъухэм хуахьырт, я сабийр зэрыхъужам, иджы укъыкIэлъыкIуэ зэрыхъунум и щыхьэту. Гъуэгудэгъазэ - адыгэхэм хьэщIэм хуащI пщIэм, кIэлъызэрахьэу щыта хабзэм ящыщ зыщ. Къуажэм дэкIыу гъуэгу техьам, хьэщIэ къакIуэу илъагъумэ къигъэзэжырти, къуажэм нэс къигъэблагъэт, хьэщIэм хуит къищIыжмэ, и гъуэгум пищэжырт. Дыщрыс - пасэ зэманым щыгъуэ нысэр унагъуэ ихьа иужькIэ, и дыщым илъэскIэ щис къэхъурт, зыхыхьа унагъуэм уасэр зэхуахьэсыху. Гущэкъуибзэ - адыгэхэм хабзэу къадекIуэкIыу щытащ зы жэщым жылэм къыдалъхуа щIалэ цIыкIумрэ хъыджэбз цIыкIумрэ я гущэкъу зэхурабзэу. Ахэр балигъ хъуа иужькIэ унагъуэ хъун хуейуэ арат.
2. Жьы хъуа псалъэхэм я щапхъэу къэтхь хъунущ, пасэ зэманым щыIа классовэ зэхуэмыдэныгъэ гуэр къэзыгъэлъагъуэхэр: уэркъ – уздень; лъхукъуэлI – сословие свободных крестьян в феодальной Кабарде; дыжьыныгъуэ - господствующее сословие в Кабарде, следовавшее за тлякотлешами.
3. Iэщэ лIэужьыгъуэ щыIахэм я фIэщыгъэ къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: сагъындакъ – колчан; шабзэ – лук; мыжурэ – штык.
4. Адыгэш лъэпкъ щыIахэм я цIэхэр къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: Абыкъу, Агъын, Ачэтыр, Бэчкъан, Къундет, Щолэхъу, Щомахуэ, Жанхъуэт, Къэбан, нэгъуэщIхэри.
5. Унагъуэм къыщагъэсэбэп хьэпшып куэдым я фIэщыгъэхэр: тэбакъ – деревянная миска, гуэгуэн - металлический сосуд для воды, сыхьэн - миска, блюдо, Iэнлъэ - деревянное корыто для теста.
6. Щыгъэн, щэкI, вакъэ къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: гуэншырыкъ – крестьянская обувь; къэдабэ – бархат; сэнжэху - подшивка к подолу платья; къуху - пуговка; шухьэ - тонкое высококачественное сукно; гуэбэнэч - верхняя одежда у пастуха из войлока.
7. Пасэм щыIэу щыта джэгукIэхэм зэреджэр: мастэпылъэ – состязание в меткости и ловкости; шыбгъэрыуэ – игра-состязание всадников, при котором соревнующиеся стремятся сбить противника на землю; шурылъэс – игра-состязание пеших со всадниками.
8. IэщIагъэ къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэр: уанащIэ - седельник; дыщэкI – ювелир; фащIэ - кожных дел мастер.
9. Мэкъумэшым, Iэщ, гъавэ зехьэным ехьэлIа псалъэхэр: выуэч – прут, которым погоняют волов, вэрэвий – упряжка из восьми волов, запряженных попарно в один плуг; выщхьэфIэщIэ – груз, прикрепляемый к ярму во время пахоты и боронования, выщхьэтес - погонщик волов (во время пахоты.)
Адыгэбзэм жьы хъуа и псалъэхэм яхэтщ нэгъуэщIыбзэм къыхэкIа псалъэхэри. Къэбэрдеибзэми адыгеибзэми къыхыхьа псалъэ куэд дыдэ къыхэкIащ урысыбзэм, хьэрыпыбзэм, тыркубзэм, алыджыбзэм, латиныбзэм.
