Ататюрк и гъэфIэн сурэтыщI

Псыжь адрыщI икla ЛIыхужь Абдулыхь и унагъуэм Самсун вилайетым щыщ Къэуакъ къуажэр егъэзыпlэ зэрищIрэ куэд дэмыкlауэ, 1889 гъэм абы къыщохъу Ауни зыфlаща щlалэ цlыкlур. Сабийр мазих фIэкlа мыхъуауэ, Абдулыхь и бынунэр Истамбыл егъэIэпхъуэ. Етхуанэ классыр къиуха нэужь, щlалэр адэкIэ иримыгъаджэмэ нэхъ тэмэму къелъытэ адэм. Ауэ ныбжьыщIэм щэхуу зригъащIэу щlедзэ сурэт щIыныр. Хъуапсэрт сабийм и псэр, гугъэр, емылыджти, IэубыдыIэншэт.

ЩыгъуэлъыжкIи, къыщытэджкIи, щышхэкIи, къыщикIухькIи, щIэчэ имыlэу Ауни и псэр зы къару гуэрым кърихуэкIырт, нэрымылъагъу фlыгъуэ мыбелджылым хуриджэрэ, гукъэкIым я нэхъ абрагъуэхэм акъылыр хуигъэхъуэпскIыу икlи псом хуэмыдэу псэхугъуэ щигъуэтыр зы Iуэхугъуэ закъуэ щигъэзащIэм дежт - сурэт щищIырт. ЩIы гъущIам псыкIэ зыщигъэнщlыжым хуэдэу, а лэжьыгъэрт Ауни и зэманыр зыщIэзыфыр.

ЩIалэ цlыкIум бгъэдэлъ талантым зэуэ гу лъатащ. ЛIыхужь Ауни и зэфIэкIыр къыщищlэм, изобразительнэ гъуазджэмкIэ музейуэ Истамбыл дэтым и унафэщI Уэсмэн Хьэмди-бей елъэlуащ министрым - Шахзадэ Абдул-Мэжид - икIи сурэт щIыным зи гур ета ныбжьыщIэр Париж ягъакIуэ гъуазджэ хэlэтыкlахэм я Академием.

1914 гъэм Ауни къегъэзэж Тыркум икlи гъуазджэ хэlэтыкlахэм я еджапIэу Истамбыл дэтым илъэситIкIэ щрегъаджэ. ИужькIэ ар гъуазджэмкIэ Академием щолажьэ. Гъащlэ мащlэт ЛIыхъужьыр - и ныбжьыр илъэс 38-рэ фIэкlа мыхъуауэ ар 1927 гъэм бадзэуэгъуэм и 2-м лIащ. Абы и хьэдэр щыдахым Истамбыл и хьэблэ ЛалелыкIэ зэджэм щыIэ Хьэрикъ зедегъан уэрамым Iэпэдэупlэ иIэкъым жыхуаIэм хуэдэт. Сурэтыщl цIэрыlуэр иужь дыдэ гъуэгу трагъэувэжырт и ныбжьэгъу, и гъэсэн куэдым.

- Дэнэ «ЛIыхужьыр» къыздипхар? Сыт а унэцIэр, тыркухэм закъыхыумыгъэщу, щIумыхъуэжыр? - апхуэдэ упщIэхэр абы мызэ-мытlэу къратырт.

- Адыгэу сыкъалъхуащи, адыгэуи гъащlэр сиlэху сыпсэунущ. Си адэм и унэцlэр зэи зыми езгъэхъуэжынкъым, - яжриlэрт Ауни къеупщIхэм.

Мы гъэм къызэралъхурэ илъэси 135-рэ ирикъу ЛIыхъужьым романтикэ еплъыкIэ иlэт икlи акъыл нэхурэ гупсысэ куукIэ гъэнщIа абы и IэдакъэщIэкIхэм зэуэ наlуэ къащI пэжыр, гъащIэм и дахэр, псэукIэ тыншыр и лэжьыгъэм къыщиlэт Iуэхугъуэхэм джэлэс яхуищlыну ар зэрыхэтар. Ауни езыр цIыху Iэдэбт икlи зэщIэкъуат. Сурэт щIыным и закъуэтэкъым абы и гуащIэр щылъащэр: ЛIыхужьым дэгъуэу итхырт усэ, прозэ тхыгъэхэми хуэIэрыхуэт икIи критикт. Лъэныкъуэ куэдкIэ зэфIэкI зыбгъэдэль а лlы гуащафlэм и лэжьыгъэхэр трыригъадзэрт «ЩIэдзапlэ» газетымрэ «Тырку щlыналъэ» жыхуиIэ журналымрэ. Ауэ прозэ, усэ тхынхэр Ауни и IэщIагъэ нэхъыщхьэу къилъытэртэкъым, абы и гъащlэ гублащхьэр утlыпщ имыlэу зыубыдар сурэт щIынырт.

ЛIыхужьыр ящыщщ тырку художник нэхъ Iэзэ дыдэхэм икIи абы ищlа сурэтхэр адрейхэм я IэдакъэщIэкIхэм къащыхыумыцIыхукI зэи къэхъуртэкъым, сыту жыпIэмэ дэтхэнэ зыми къытещырт Ауни и гъащIэ пыдзахуэ, и Iэпапlэ, и дуней еплъыкIэ; икъукIэ IупщIт абы и гу пщтырагъыу плъыфэхэм къызэкIуэцlахыр.

Пюви де Шаваннрэ импрессионизмэмрэ яжь къащIихуат ЛIыхужьым. Абы ищlа лэжьыгъэхэм я нэхъыбэр езым и щхьэм кърикlуа, езы художникым ехьэлlа Iуэхугъуэхэр къызыщиIэтщ. Ауни ящыщщ импрессионизмэмрэ символикэмрэ я лъабжьэр Тыркум щызыгъэтIылъахэм.

Адыгэ щlалэм художник щхьэхуиту зилъытэжырт, и лэжьыгъэр и купщIэкIи и теплъэкIи зэрегуакIуэу къызэригъэпэщу. Абы теухуауэ ЛIыхужьым и ныбжьэгъу Едыдж Сами игу къигъэкIыжырт:

«Ткlийуэ яхущытт ар и IэдакъэщIэкIхэм. Гупсэхугъуэ игъуэтын папщlэ ерыщу лажьэрт икIи плъыфэхэмкIэ къиlэт Iуэхугъуэхэм ехьэлlа гупсысэм зытет дунейм «тришырти», гъуазджэкIэ зэджэж гъащIэм и дахапIэм иришэрт. Апхуэдэ дакъикъэхэм деж Ауни ищIэжыртэкъым зэрыпсэури, сурэт зэрищIри, здэщыIэ щIыпIэри; апхуэдэ дакъикъэхэрт творческэ гухэхъуэгъуэм щыгу хуэхъур, насыпым и лъагапIэу увыр. Зи Iэщlагъэм апхуэдизу зызымыщIэжу итхьэкъуа художникыр пщIэншэрылажьэ хъуртэкьым икlи пщIэ псом я щхьэу абы къилъытэрт и IэдакъэщIэкIхэр цIыхухэм гунэс ящыхъуныр. Ауэ щыхъукlи, къэгъуэтыгъуейт абы и сурэтхэм дамыхьэх. ДэнэкIи щаIэтырт абы и талантыр.

Тырку республикэм и къызэгъэпэщакIуэ Мустафа Кемал (Ататюрк) псалъэ гуапэ куэд хужиIэгъащ, ЛIыхужь Ауни. Гурыхь зэрыщыхъуам и щыхьэту Тыркум и япэ Президентым и хэщlапэу Анкара дэтым щызэрихьэрт адыгэ щlалэм и акъылымрэ и Iэмрэ къагъэщlа сурэтхэм ящыщ куэд.

Хамэ къэралхэм я музейхэм щIэлъщ художник цIэрыlуэм и IэдакъэщIэкI зыбжанэ.

1957, 1968, 1970, 1986 гъэхэм Европэм щекIуэкIащ ЛIыхужьым и сурэт выставкэхэу абы и лэжьыгъэ 300-м щIигъу щагъэлъэгъуар. Абыхэм я къызэгъэпэщакIуэт Ауни и щхьэгъусэ ЛIыхужь Хьэрикъэ Сирелрэ езы художникым Академием щригъэджа и гъэсэнхэмрэ.

Адыгэ щlалэм и Iэдакъэ къыщlэкlар куэд мэхъу, а псор къытхуэгъэлъэгъуэнкъым, ауэ я цlэ къитIуэнщ 1908 гъэм езым зытрищIыкIыжу ищlауэ щыта, маршал Фозий Чокъмакъ и сурэтхэм, «Мэжджыт къащхъуэ», «Истамбыл и теплъэ», «Хьэрикъэ», «Мэкъумэшыщlэ», «Къэрэхьэлъкъ» зыфIища лэжьыгъэшхуэхэм. Ахэр псори хэтщ ЛIыхужьым и щхьэгъусэм и коллекцэм.