Гупсысэм и лъащIэ

Пасэрейм жиIащ: «Унэм зыщыгъаси, хасэм кIуэ». Нартхэм я хасэ лъандэрэ адыгэхэм къадогъуэгурыкIуэ а псалъэжьыр.

Мыри жиIащ пасэрейм: «Гупсыси, псалъэ. Зыплъыхьи, тIыс». Хасэм яхыхьэ нарт щауэр зэрагъэIущ псалъэщ ар.

ЗекIуэ ежьэ нартым жраIэ: «ПащIэгъэлыгъуэ джэгу хэлъкъым». Гъуэгу утехьэрэ Iэщэ къыщипхамэ, уи щхьэр щыхэплъхьи къэхъунщ жыхуиIэщ…

         Апхуэдэ псалъэ Iущ куэд къызэринэкIащ пасэрейм. ЛIэщIыгъуэ кIыхьхэм я акъылрэ я щIэныгъэрэ къызэщIакъуауэ ди деж къэсащ пасэрейм къызэринэкIа псалъэ Iущхэр. Ныбжьышхуэ зэраIэм, губзыгъагъэ зэраIуатэм, щIэблэ Iэджэм зэрызэIэпахам и хьэтыркIэ абыхэм псалъэжькIэ еджэ хъуащ. Псалъэжьым нэхъ псэ быдэ щыбгъуэтынукъым IуэрыIуатэм, ар дяпэ итахэм нобэрей щIэблэм къыхуагъэна уэсят пэлъытэщ, и къарур мыкIуэщIауэ, и лъымрэ и Iэпкълъэпкъымрэ мыупщIыIуауэ ди зэманым къэсауэ. Псалъэжьым ди деж къихьэсащ пасэрей цIыхум и дуней еплъыкIэмрэ и гупсысэмрэ, аращ абы и къалэн нэхъыщхьэр – дуней зылъэгъуа, гъащIэм и IэфIи и дыджи зыгъэва цIыхум и акъылымрэ и щIэныгъэмрэ щIэблэхэм яхуэхъумэн. ЛIыгъэм щIапIыкIа, абы и уасэр зыщIэ цIыхущ щIэблэм мыпхуэдэ псалъэ къыхуэзыгъэнэфынкIэ хъуну щытар: «ЛIыгъэр Iыхьэ мыгуэшщ», «ЛIы и псалъэ епцIыжыркъым», «ЛIыхъужь и джатэ бзэщхъуркъым», «ЛIыгъэ зиIэр мазэхэм мэгушхуэри, лIыгъэншэр мазэгъуэм мэшынэ», «ЛIыгъэм Iэщэр хуэжыIэщIэщ», «Iэщэ зыгъэдалъэм илъ япэ мажэ».

Пасэрейхэм къызэранэкIа псалъэжьхэм уригъуазэмэ, гу лъыботэ адыгэхэм лIыгъэм, цIыхугъэм, захуагъэм, пэжыгъэм, ныбжьэгъугъэм пащI зэрыщымыIам, щIэблэр апхуэдэ хъугъуэфIыгъуэхэм щIагъэджыкI зэпытурэ къызэрыгъуэгурыкIуам. Хабзэр псом япэ изыгъэща лъэпкъым и щӀэблэм къыхуигъэнащ мыпхуэдэ псалъэхэр: «Хабзэр бзэгупэкӀэ къахьыркъым», «Хабзэр убзэ зыфӀэщӀым хуэпщӀэнум и ныкъуэ къегъанэ», «ЖьантӀэм ущӀэмыкъу – пхуэфащэмэ, къыплъысынщ».

Гупсысэм и лъащӀэкӀэ еджэ хабзэщ псалъэжьым. Абы шэч хэлъкъым. Псалъэжьым иӀуатэ гупсысэр зы цӀыхум е цӀыху гупым, зы хьэблэм е зы жылэм, зы гъэм е зы лӀэщӀыгъуэм я акъылкъым. Ар зэман кӀыхькӀэ зэфӀоувэ, лъэпкъ псом я акъылымрэ я щӀэныгъэмрэ къызэщӀекъуэ. Абы щыхьэт техъуэфынущ дэтхэнэ адыгэ псалъэжьри. Техъуэфынущ, псалъэм папщӀэ, «Дунейр шэрхъщи, мэкӀэрахъуэ» псалъэжьыр. ЛӀэщӀыгъуэ кӀыхь Ӏэджэм япсыхьащ а псалъэжьыр, пасэрей адыгэхэм ябгъэдэлъа акъылымрэ щӀэныгъэмрэ къапкърыкӀащ.

Ныбжьышхуэ щаӀэкӀэ, псалъэжьхэм илъэсищэ Ӏэджэм я лъэужь яхъумащ, лӀэщӀыгъуэхэм къащхьэдэхыурэ къыщыгъуэгурыкӀуэм къызэщӀакъуащ ди тхыдэм и пэжыпӀэр. Абы ипкъ иткӀэ жыпӀэмэ, ди псалъэжьхэр ди тхыдэм и гъуджэ пэлъытэщ. Иджыри къэс жаӀэ: «Емынэм къелар Хъумбылейм ихьыжщ». Илъэс щитӀ и ныбжьщ а псалъэжьым, и мыхьэнэри нобэрей цӀыхум дежкӀэ гурыӀуэгъуэщ, мыгурыӀуэгъуэр (нобэрей щӀэблэм ямыщӀэжыр) апхуэдэу жаӀэнкӀэ хуей щӀэхъуарщ. Тхыдэр щыхьэт зэрытехъуэмкӀэ, епщыкӀуиянэ лӀэщӀыгъуэм и кӀэухым Къэбэрдейм емынэ узыр щыятэри, лъэпкъым и нэхъыбапӀэр ихьауэ щытащ - цӀыхуипщӀ къэс бгъур ихьауэ хуагъэфащэ. Емынэм къела мащӀэр пащтыхьыдзэм пэувыгъащ, я хэкур зэрырамыгъэпхъуэн щхьэкӀэ. Пащтыхьым и дзэмрэ адыгэхэмрэ щызэзэуар Хъумбылей псым дежщ: бий къанлыр емынэм къела мащӀэм «къытекӀуащ». Абдежым жаӀащ: «Емынэм къелар Хъумбылейм ихьыжщ», - жари. Емынэ узымрэ пащтыхьым и дзэлӀхэмрэ ета нэужьщ Къэбэрдейм и щӀыналъэм и нэхъыбапӀэр щыфӀэкӀуэдар - тӀури лъапсэрых яхуэхъуащ адыгэхэм.

Къартул Хьисэ.