«Си гупсэу си Кавказ…»

Дуней псом щыцIэрыIуэ бзылъхугъэ тхакIуэ Вовчок Марко къыщалъхуа махуэр абы и цIэр зэрихьэу Налшык къалэ дэт литературэ музей унэм иджыблагъэ щагъэлъэпIащ.

Пшыхьым хэтащ Дунейпсо Арт комитетым и вице-президент, Урысейм и Арткомитетым и къудамэу Кавказ Ищхъэрэм щыIэм и унафэщI Бейтыгъуэн Iэуес, «Вече» урыс щэнхабзэ центрым и унафэщI Литвинов Роман, адыгэ икIи балъкъэр жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм, «Днипро» украин центрым, «Сябры» белорус лъэпкъ зэгухьэныгъэм я лIыкIуэхэр, «Псынэ цIыкIу» уэрэджыIакIуэ гупыр, нэгъуэщIхэри. Музейм и унафэщI Лэжьэрей Иннесэ и псалъэм къызэрыхэщамкIэ, Вовчок Марко и литературэ щIэиным Кавказым хуиIэ лъагъуныгъэр гуащIэу къахощ, а гурыщIэр къызэрыкIыурэ цIыхубэм я дуней тетыкIэр, я зэхущытыкIэр, я гузэхэщIэр гъэщIэгъуэну къеIуатэ.

«Бзылъхугъэ тхакIуэм ди щIыналъэм хуищIа лъагъуныгъэр псэуху и гум щигъэфIащ. ГъащIэ гугъуехьхэм щыхэхуэм, абы гуIэтыжу игъуэтар ди лъахэращ. Езым и псалъэкIэ жыпIэмэ, мы хэгъэгум щыпсэу цIыхухэр нэгъуэщIт – ахэр къэзыухъуреихь дунейм щIэдэIуф, абы пщIэ хуэзыщI, хуэфащэ псэукIэ зезыгъакIуэ жылагъуэт. Нэху къекIамэ, бзум къриш уэрэдыр зыхуигъэшыр, псыхъуэм дыхьамэ, псыежэхым и шкIур макъыр щIигъэIур, мэзым хыхьэмэ, жыг тхьэмпэхэм я щхъыщхъ макъыр щIызэрызехьэр езырауэ къыщыхъурт. Абы нэхъри къызэщIиIэтащ тхакIуэм и литературэ зэхэщIыкIыр, къригъэIуэтащ нобэми зэпымыуж хэку пшыналъэр. Дэри ди пщэрылъщ фэрыщIагъ зыри хэмылъу апхуэдизу ди цIыхухэмрэ лъахэмрэ фIыуэ зылъэгъуа цIыхум и хьэкъыр тхъумэну, и цIэр фIыкIэ къитIуэну, гукъэкIыж пшыхьхэр хузэхэтшэну. Ар Вовчок Марко къилэжьащ и гуащIэкIэ, и цIыхугъэкIэ», – жиIащ Лэжьэрей Инессэ.

ГуфIэгъуэ пшыхьым къекIуэлIахэм тхакIуэм и фэеплъым удз гъэгъа тралъхьа нэужь, пщIантIэмкIэ къагъэзэжри, пхъэхуей жыгыщIэ цIыкIуитI щагъэтIысащ.

«Пхъэхуей жыгыщIэхэр Вилинская Мариерэ (аращ Вовчок Марие и цIэ дыдэр) и щхьэгъусэ Лобач-Жученкэ Михаилрэ я фэеплъщ. Ахэрщ нобэ литературэ музей хъуа мы щIапIэм япэ бжэгъулъэр щыхэзытIар, унэ лъапсэмрэ абы къедза жыг хадэмрэ зезыхьар. Ягури я псэри етауэ я унапIэм зэрелэжьар нобэми хэгъуэщэжакъым – дэнэкIэ умыплъэми, абыхэм я Iэужьыр болъагъу. Музейм и унащхьэм хэлъ тхыпхъэхэри, щхьэгъубжэблыпкъхэм я теплъэри, пэшхэм я зэпыхукIэри – псори зэщхьэгъуситIым зэращIам хуэдэщ, зыми зэхъуэкIыныгъэ ягъуэтакъым», – къыхигъэщащ Лэжьэрейм.

Вилинская Мариерэ Лобач-Жученкэ Михаилрэ я унэр цIыху кIуапIэу щытащ. Абыхэм я деж къыщызэхуэсырт литературэр фIыуэ зылъагъу, дунейм къыщекIуэкI Iуэхугъуэхэм кIэлъыплъ цIыху пэрытхэр. Дэтхэнэми шей Iэнэ къыхузэтрагъэувэрт, уэршэр дахэхэр иращIэкIырт. А хабзэми ебэкъуакъым пшыхьыр къызэзыгъэпэщахэр. ХьэщIэхэр унэм ирагъэблэгъащ, Iэнэм пэрысу тхакIуэм и гъащIэм, и IэдакъэщIэкIхэм, нобэ яIэ мыхьэнэм ехьэлIауэ псалъэмакъ купщIафIэ ирагъэкIуэкIащ.

Дыгъэгъазэ мазэм илъэси 190-рэ ирикъуащ Вовчок Марко къызэралъхурэ. Орёл щIыналъэм къыщалъхуа цIыхубзым гъащIэ кIыхь къигъэщIакъым – узымрэ гугъуехьымрэ иращIыкIа тхакIуэр 1907 гъэм Къруукъуэ, нобэ ДолинсккIэ еджэу Налшык къалэм хыхьэ щIыпIэм, дунейм щехыжащ, къигъэна уэсятым ипкъ иткIэ, щыпсэуа щIапIэми щыщIалъхьэжащ. Абырэ и щхьэгъусэмрэ я IэкIэ ящIа унэм иджыри къыздэсым я хьэпшыпхэр, тхылъхэр, сурэтхэр щахъумэ. «Украин цIыхубэ Iуэтэжхэр» фIэщыгъэр иIэу Вовчок Марко япэ дыдэу дунейм къытригъэхьа тхылъым Тургенев Иван, Шевченкэ Тарас, Писемский Алексей, Анненков Павел сымэ пщIэшхуэ хуащIауэ щытащ. Абы и ныбжьэгъу-кIуэгъужэгъухэм ящыщт Герцен Александр, Огарёв Николай, Писарев Дмитрий, Некрасов Николай, Салтыков-Щедрин Михаил сымэ. Абы урысыбзэкIэ зэридзэкIат Гюго Виктор, Дюма Александр, Верн Жюль я роман цIэрыIуэхэр – ахэри и цIыхугъэт, къыхуэтхэрт, я гупсысэхэмкIэ къыдэгуашэрт. Роман, тхыдэжь, Iуэтэж бжыгъэншэхэр зи къалэмыпэ къыщIэкIа тхакIуэм Кавказым хуигъэш уэрэдым зыщиIэту хуежьа къудейуэ и узыншагъэр зэ1ыхьат…

Литературэхутэ Сокъур Мусэрбий гу зэрылъитамкIэ, Вовчок Марко Iэмал ирата къудейтэмэ, ди лъахэм хузэIуища псалъэм хуэдэу жану нэгъуэщI макъ къэIуфынкIэ фIэщ щIыгъуейт, апхуэдизкIэ а псалъэр шэрыуэт, зытепсэлъыхьым и пцIанапIэр къыщIигъэплъырт, и пэжыр къыщIигъэщырти… Вовчок Марко ди щIыналъэм фIыуэ щIыщацIыхум и щхьэусыгъуэщ и тхыгъэхэр адыгэбзэкIи балъкъэрыбзэкIи зэрызэрадзэкIар. 1950 - 1960 гъэхэм къыдэкIа а тхылъхэм щыщ пычыгъуэшхуэхэр гукIэ зрагъащIэрт, утыкухэм щыжаIэрт.

«Си гупсэу си Кавказ…» жызыIэфа бзылъхугъэ тхакIуэм и фэеплъыр езым и гуащIэкIэ къигъэнэжащи, дэ къытлъысыр зы Iуэхущ – ар зыщыдмыгъэгъупщэнырщ, къытщIэхъуэ щIэблэм хэку лъагъуныгъэр Вовчок Марко и щапхъэхэмкIэ зыхедгъэщIэнырщ.