Кавказ тхыдэм теухуа поэмэщIэ

 Щихъ Мансур и цIэр Кавказым и тхыдэм щыгъуазэхэм я щыпэзэхэхкъым. Алды шэшэн къуажэм щыщ, Ушурма зи цIэ щIалэр 1874 гъэм утыку къихьэри, Кизляррэ Псыжьрэ я зэхуакум зыщызыубгъуа и зэщIэхъееныгъэм ди лъэпкъэгъухэри хиубыдауэ щытащ. Къэбэрдейр тIу ищIыкIа зэрыхъуари къызыкIэлъыкIуар щихъ Мансур и къыхуеджэныгъэрщ. Урыс пащтыхьыгъуэмрэ абы зэригъэуIуа дзэмрэ илъэс зыбжанэкIэ зэпэщIэта нэужь, Ушурма Анапэ деж щаубыдри, иужькIэ здаша Шлиссельбург хьэпсым икIуэдауэ щытащ. Тогузовым и поэмэм къиубыдыр щихъ Мансур и псэр щыхэкIа жэщым и закъуэщ, зэрытхари урысыбзэщ. Авархэр, шэшэнхэр, лезгинхэр, къэбэрдейхэр, кIахэхэр, шэрджэсхэр, убыххэр, къумыкъухэр щхьэж и чэзум къыхоувэ Тогузовым и IэдакъэщIэкIым. «Тхыдэ тегъэщIапIэ иIэщ» жытIэ щхьэкIэ, дэтхэнэ литературэ лэжьыгъэми ар зытхам и хъэтIыр къытонэ. Езыр шэшэну щыщыткIэ, гурыIуэгъуэщ Тогузовми и еплъыкIэр езым и щхьэкIэ зэригъэзэхуа гупсысэм къызэрихар. 

 «Поэмэр иджыри 90 гъэхэм щIэздзауэ щытащ, - игу къегъэкIыж усакIуэм. – Щихъ Мансур тхыдэтх куэд тепсэлъыхьа щхьэкIэ, езыр уи нэгу къыщIэбгъэхьэфын хуэдэу, литературэ образ зэфIэува зэримыIэр куэд щIауэ згъэщIагъуэрти, аращ нэхъыбэу сытезыгъэгушхуар». 

 Зытепсэлъыхьыр зы жэщ-махуэу щытми, Тогузовым и поэмэм къыщызэщIиубыдэфащ щихъ Мансур и хъуреягъкIэ екIуэкIа псори. Акъылэгъу удэхъу-удэмыхъум емылъытауэ, ди лъэпкъэгъухэм я цIэхэр къызэрыхэщ къудейм урегъэхъуапсэ поэмэм укъеджэну. Тхыдэджхэр нобэми иризодауэ абы щыгъуэ екIуэкIа Iуэхугъуэхэм. Абы щхьэкIэ къэмынэу, Тогузовым и IэдакъэщIэкIыр Кавказым ис лъэпкъхэр зэзыгъэуIу тхылъ зэрыхъуам шэч къытепхьэну гугъущ. Тхылъу къызэрыдэкIам нэмыщI, поэмэр иужьрей зэманым зызыубгъуа «макъ тхылъ» жыпхъэми ирагъэзэгъащ. Шэшэн республикэм и Парламентым и депутат Нагаев Аднан зы цIыхум игъэзащIэ спектакль иригъэкIуэкIым ещхьу, гъэхуауэ къоджэ Тогузовым и поэмэм. ЗыгуэркIэ мы лэжьыгъэм уигу къегъэкIыж Лермонтовым Кавказым теухуа и IэдакъэщIэкIхэр. МащIэу и жагъуэ хъум ещхьу, Тогузовым жэуап яритащ и тхэкIэр Пушкиным, Лермонтовым я усэ зэхэлъхьэкIэм езыгъэщхьхэм: «Абы зэреджэр «эпическэ» тхэкIэщ. Тхыдэм теухуахэр а жыпхъэмкIэ къэбгъэлъэгъуэну нэхъ тыншщ, аращ ар къыщIыхэсхар». 

 Поэмэм и зэхэлъыкIэмкIэ, и псэм еджэу телъ щихъым къызэринэкIа илъэсхэр и нэгум къыщIохьэжри, дэтхэнэ лъэпкъми я лIыкIуэхэр и пащхьэм щызэблэкI хуэдэу, пщIыхьэпIэ елъагъу. Дауи, дэ тфIэгъэщIэгъуэныр абы адыгэхэр къызэрыхэщырщ. Адыгэхэр щихъ Мансур и зэщIэхъееныгъэм зэрыхэта щIыкIэр нэгъэсауэ джащ пхужыIэнукъым. ИужькIэ ину зызыубгъуа Кавказ зауэм нэхъ фагъуэ зэрыщIэхъукIар арагъэнщ абы и щхьэусыгъуэр. Зи гугъу тщIы поэмэм ущрохьэлIэ Мудар Дол, Мысост ХьэтIохъущыкъуэ, «джылахъстэн уэркъ Астемырхэ я къуэм», «шэрджэс аслъэн Мухьэмэд Зан» сымэ я цIэхэм. Поэмэм и кIэм щихъыр и адэм епсалъэрэ пэт, Кавказ зауэ нэужьым адыгэхэм къащыщIынури къыщеIуатэ. Езы тхылъыр зэкIэ зыIэрыдгъэхьэфакъым. Адыгэхэм ятеухуа Iыхьэхэр зи гугъу тщIа «макъ тхылъым» къыщыхэттхыкIауэ аращи, адыгэбзэм къызэридгъэзэгъам фыхуэтэмакъкIыхьыну дыщогугъ. Хэт ищIэрэ, поэмэр зэрыщыту зэридзэкIыну гукъыдэж зыщIын гуэр къыкъуэкIынкIи мэхъу. 

Тогузов Аслъэмбэч 1969 гъэм Шэшэным щыщ Закан-Юрт къуажэм дунейм къыщытехьащ. Зи гугъу тщIы поэмэр итхын ипэкIэ, абы и Iэдакъэ усэ тхылъитI къыщIэкIащ. УсакIуэм игу къызэригъэкIыжымкIэ, илъэс зыбжанэ ипэкIэ щIидзэу хыфIидзэжа мы тхыгъэр и кIэм зэрынигъэсар Шэшэным я ТхакIуэхэм я союзым и унафэщI Ельсаев Аламахад и фIыгъэщ. Ауэрэ поэмэр хэIущIыIу хъури, иджы осетиныбзэкIэ зэрадзэкIащ. ФокIадэм и 15-м Осетие Ищхъэрэ- Аланием щекIуэкIа, поэмэм и осетин зэдзэкIыгъэм и лъэтеувэм ирагъэблэгъащ Шэшэным икIа лIыкIуэ гуп. ИщхьэкIэ зи гугъу щытщIа Ельсаев Алэмэхад абдежым щыжиIащ: «Аслъэмбэч и Iэзагъым и Iэужьу, иджы шэшэнхэм я мызакъуэу, адрей лъэпкъ цIыкIухэми инхэми зэи мыкIуэдыжын литературэ фэеплъ къаIэрыхьащ, Кавказ Ищхъэрэм и япэ Iимам, гур зыкъутэ гъащIэ гъуэгу къызэзынэкIа щихъ Мансур теухуауэ». 

 Псалъэ дахэ куэд хужаIащ Тогузовым и IэдакъэщIэкIыр осетиныбзэм изыгъэзэгъа усакIуэ-зэдзэкIакIуэ Басиевэ Залинэ. «Сэ дзыхь зыхуэсщI осетинхэм къызжаIащ зэдзэкIыгъэр зыхуей хуэза лэжьыгъэ зэрыхъуар», - жиIащ Тогузов Аслъэмбэчи. Шэшэн хьэщIэхэм Залинэ хуагъэфэщащ я лъэпкъым щыцIэрыIуэ усакIуэ Сулейманов Ахьмэд и фэеплъ медалыр.