Уэшх хужь
ШколакIуэ ныбжьым ситу, ПланетэщIэм хуаутIыпща етIуанэ экспедицэм сызэрыхагъэхьар сэркIэ насыпышхуэтэкъэ, атIэ? ФIыуэ слъагъуу щыта си адэм и кхъащхьэм Iэ зэрыдэслъэным и мызакъуэу, дунейм цIыхуу тетым я нэ къызыхуикI уафэщI телъыджэм и щIыгум тетынухэм сыщрагъусэкIэ.
… Пщыхьэщхьэм ди хэщIапIэм къекIуэлIэжахэм хъыбар гъэщIэгъуэну мащIэ къаIуэтэжа. Жилинрэ Андрейчукрэ зрихьэлIа шы цIыкIужьей лъэпкъым дэ дызэрыхуэмызат! Си лъэгуащIэм фIэкI къэмысыну шым сытесу зы сурэт ЩIым езгъэхьатэм ПланетэщIэм иныжь сыщыхъуауэ жаIэнтэкъэ?
АпхуэдизкIэ ПланетэщIэм и природэм псэр дихьэхати, къыкIэлъыкIуэ махуэр къысхуэгъэсыртэкъым. Езы природэми сызыхищIагъэнут. «Къызэплъыт уэ иджыри зэ!» жыхуиIэу, уафэр къэхъуэпскIырти, и дунейм щIэрыщIэу сытригъаплъэрт. Сыт зэманым сыжеижами къысхуэщIэжынукъым. УафэхъуэпскIыр си дэджэгуэгъуу сыIурихащ.
Нэхущым си Iэпкълъэпкъыр къызэщIэзгъэплъэжыну сыкъэтэджащ. Уэшх Iэуэлъауэ щыIэт.
- Уэшх хужь къешхащ, Вагъуэбж. Ари хужьыбзэу! – жиIащ Мартин.
- Сыт ар къызыхэкIар? – згъэщIэгъуащ сэ.
- Ещанэ бгъуэщIым и бгыхум щыщ жьыкIэрахъуэ гъуэжькуийм къызэщIиIэтэри, мыбдежым уэшхыу къыщешхыжащ. Уэ ужеиху, Мичивиснаускас зэригъэщIащ уэш хужьым и щэхур.
Уэшхыпс инахэр сэху зыщIэтIысыкIа псым ещхьыркъэпст.
КъыкIэлъыкIуэ махуэмрэ етIуанэмрэ къеха уэсэпсым ди бгъуэщIыр и фэм къригъэхьэжащ. Уэшх хужьыр хьэлэмэт къысщыхъуа щхьэкIэ, нэм къиплъыхьым и фэр пихуати, кIуэаракъэ, къызэхьэлъэкIырт.
Къытхуэгъэсыжыртэкъым зыгъэпсэхугъуэ махуэр. Мы тхьэмахуэр схуэмыгъэкIуэжу кIыхь къысщыхъуат. ИтIанэми си гупсысапIэр ЧэщанэжьымкIэ щыIэ щхьэдэхыпIэрт.
ЧэщанэмкIэ щыIэ щхьэдэхыпIэ
Iуащхьэ дызыхуэплъэм и щыгум дыщынэблагъэм, Уэс тенджызым и Iэуэлъауэ къызэхэтхащ. Ди щхьэщыгум бжьэ къэпщIауэ щыуфэразэ бгъэжьхэм я инагъым укъагъащтэрт. Андрейчук сымэ зи гугъу ящIа шы цIыкIу путитI фIэкIа зи мыхьэлъагъхэри дауэ абыхэм къазэрелыр? Уи закъуэу укъалъэгъуамэ, тегушхуэгъуафIэ укъащIу къуакун жыхуэпIэр а пщэ пцIанэжьхэм я дежкIэ зырикIщ, - зызогъэзахуэ сэри сигукIэ.
- «Уэс тенджыз» щIыфащар зэрыпсыхужьырщ, дауи, Мартин, - жысIащ сэ, гъуэзыр къызыхиху псымкIэ сыплъэурэ.
- ФIэзыщар уи адэрщ, - къыспидзыжащ абы, и джанэ Iэщхьэр дригъэджэрэзейуэрэ.
Дыгъэм и бзий уагъэхэмкIэ хым и щIыфэр хидыкIырт. ИжьрабгъумкIэ нэкIум къыкIэрикIэ псым щыгъыныджэ сабийхэм зыхагъэпскIыхьырт. Балигъхэр пшахъуэм хэст. СэмэгурабгъумкIэ жыжьэу уеплъыхмэ, пылыжьхэр зэрыджэгур плъагъурт. Я щхьэщыгум щыуфэразэ бгъэжьхэм зрагъэхуэхырти, псы Iуфэм щитIысыкIауэ зыщызыгъэпсэху псэущхьэ пIащэхэм я щIыбым тетIысхьэрт. Хьэлэмэтыр аракъэ, бгъэ абрагъуэхэм пыл щIыфэр зэхауIухьрэ пэт, я пэ кIыхьыжьымкIэ къызэуэкIыу, языхэзым зытрихужыртэкъым. Абыхэм япэмыжыжьэу щигъуэтIылъыкIа хывыжьхэми аращ ящIэр. А дакъикъэм слъагъур си фIэщ схуэмыщIу, Мартин сеуIури сыкъыщылъэтащ.
- Плъэт, Мартин!
Дыгъэм и бзиу-уагъэ псы ткIуэпсхэм къыхэлыдыкIыр зэпиупщIауэ псэущхьэ телъыджэ гуэр хым къыхэкIырт.
- Благъуэ! ПсынщIэу щыгъыныджэхэм ядэIэпыкъун хуейщ! – тIури дыщIэпхъуащ.
Щыгъыныджэхэр хьэжэпхъажэ зэрыгъэхъуауэ мэз цIыкIумкIэ къызэрыхьырт. Дэри дылъэпэрапэ дыкъыщылъэтыжу, языныкъуэхэми, хьэфэ топым ещхьу, декIэрэхъуэхыу бгым дызэрохьэх. Щыгъыныджэхэм загъэпщкIужа щхьэкIэ, цIыхуибл къудей тафэм зыщагъэкIэрахъуэри, я мурадыр къытхуэщIэркъым. Чы матэ хъуэдизыну зыгуэрхэр къыздралъэфэкIри, ирипэуву ирезэуэнкIэ Iэмал зимыIэщ. Сыту жыпIэмэ, ахэр жьыхум хуэдэу зэрыпсынщIэр я зедзэкIэмкIэ къыбощIэ.
Псы Iуфэм Iулъ пшахъуэм хэувэху пхрыху благъуэ абрагъуэр къытхуопщ. Къобакъуэ, зрихъумэжыну шхий зыIэщIэмылъ щыгъыныджэ зи закъуэу къэнам къыхуэкIуэу. Езыри благъуэм пежьащ. И гъусэхэр къызэрехьэжьауэ мэз лъапэмкIэ къызэрыхьырт. Благъуэр гужьеигъуэу къокIуатэ.
Зи IэпкълъэпкъымкIэ жьы дыдэу фэ зэсплъа насыпыншэри блэм зыщIишэ хьэндыркъуакъуэ фIэкIа зэрыпщIэн щыIэтэкъым. КъэувыIэри, кIуэцIрыкъуэжьым и щхьэжьыр Iушэ ищIащ. Метрищэ нэс ди яку дэлъыжынуми арат «а зэпэувахэмрэ» дэрэ. Абы хэту гуэгуш плъэкIэ зыщI абрагъуэм щыгъыныджэр кIэнтIрауэу уафэгум дридзейри, къыщехуэхыжым зыIуридзащ. ФэтIэпIауэ (барабан) яIыгъхэм я джабэр щIэзыуд щыгъыныджэ гуп щIэплъыпIэм къытеуващ. МафIэшхуэ ящIауэ, абы и хъуреягъыр къафыхь, дуней гуфIэгъуэр зэрахьэу зэрогъэкIий. ЗылI фIэкIа хэмыкIуадэу, «Iуэхур» зэрызэфIэкIара ахэр зытегуфIыхьыр, хьэмэрэ сыт? Хы Iуфэр къафэурэ зыубэ щыгъыныджэхэр ипщэкIэ зэрыдохьей.
Бдзэжьеящэ джэдухэм я тIыгу
Мартин станцым зыпищIэри, езыр-езыру хым тесыхь кхъухь цIыкIур къаутIыпщыну унафэ ищIащ. Кхъухьыр къызэрысу, дитIысхьэри, иджыри къэс жыжьэу фIэкIа дымылъэгъуа ТIыгу ФIыцIэ Iуфэм десылIащ. НэщIэпкIэхэр лъакъуэкIэ зэхэдгъэщIыщIэурэ япэу дызыхуэза мывэм дызэреплъу дэ къэтщIащ ар зэрыскъарыр. КъызэрыщIэкIымкIэ, ТIыгу ФIыцIэр щымыщ хэмылъу скъарт. И зэхэлъыкIэкIи игъащIэм цIыхум имылъэгъуауэ дэхащэт. Дызытхьэкъуа мывэхэм дыздеплъым, щхьэфэцым зезыгъэIэт макъ шынагъуэ къызэхэтхащ.
- Макъ шынагъуэкъэ? – къызэплъэкIащ Мартин. – Умышынэ, джэдущ ар зи макъыр.
- Джэду макъ зызыщIа цIыхумэ-щэ? – жысIащ сэ.
- Гъуу-у-у-у! Гъуа-гъу-гъу! Гъуи-и-и-гъу! – зэхэтх макъым зихъуэж зэпытщ. А дакъикъэм сэ гу лъыстащ нэщIэпкIэ цIыкIухэр дрипхъейуэ дибгъу дыдэмкIэ зыблезыгъэха джэду фIыцIэшхуэм.
- Хъуи-хъу-хъу! – уафэхъуэпскIым хуэдэу джэду хужьышхуи дблэцIэфтащ аргуэру.
Дысакъыпэурэ дыкIуатэрт. Лъэбакъуэ зыбжанэ ткIуауэ, джэду уэгушышхуэ, и дзэхэр къытхуIуигъэпсу, и лъэбжьанэ жанхэр къыттригъапсэу къытпэтIысащ. Абы и нэр дэпым хуэдэу плъыжьт. «Псом нэхърэ сынэхъ шынагъуэщ, щхьэ фыкъысщымышынэрэ?!» - жыхуиIэу, къаплъэ джэду пIащэшхуэм цы щIагъуэ тетыжтэкъым.
- Тыхъ! ХьэIуцыдз фыхъуа, къыфщыщIар сыт?! – Сепхъухащ, IузгъэщтыкIыну. АрщхьэкIэ дэнэ? Ятххэр базкIэ къыдашащ, бгым къежэхын къудейуэ кIэрылъ мывэ хъурейм ещхьу.
ЕрагъкIэ зы лъагапIэ яфIэдубыдащ. «ЦIыхум хуэмыIуэтэщIыным хуэдизу хьэлэмэтщ мы скъар бгылъэм мыпхуэдиз джэду зэрыщыпсэуфыр. Яшхри сыт, зэтепкIыну пшэрхэщ?!» - жысIащ сэ.
- Аращ сэри сызэгупсысыр, Вагъуэбж, - нэрыплъэкIэ зыздиплъыхьым, Мартин адэкIэ къыпищащ, гъэхъу-гъэхъуи, метр зэбгъузэнатIэ щиблщ зэрыхъунур мы ТIыгу ФIыцIэр. «И тетхэр» щиблми къыщынэнукъым. Зыплъыхьи пэт, нэм илъагъур джэдурэ мывэрэщ, - егъэщIагъуэ абы.
Кхъухь цIыкIур къызыщыднамкIэ дгъэзэжащ. Джэдуудзэр къыткIэлъыкIуатэрт. Кхъухь цIыкIум ситIысхьэжрэ пэт, псыр къыдэбыргъуейри, зы джэду хужьышхуэ, езыр гурымрэ бдзэжьей гъумыщIи, кIэнтIрауэу, и жьэм жьэдэлъу, къыдэлъеящ. АпхуэдизкIэ а джэдум сыкъигъэщтати, Мартин къапхъуэу сыкъимыубыдыжами псым сыхэукIурият.
- ФIэщщIыгъуейкъэ, атIэ, дунейр зыкъутэ а джэдур ПланетэщIэм щыпсэу цIыхухэм я куэщIым зэм-зэм щагъэджэгуу плъагъуныр? – жиIащ Мартин, жыжьэу къызэднэкIа ТIыгу ФIыцIэмкIэ плъэурэ…
«ПланетэщIэ» псысэм щыщщ.
