Илъэсищэрэ хырэ зи ныбжь,
Къызбрун ЕтIуанэ къуажэм щыщ Жэщ Хьэжы къиIуэтэжащ
Зы зэман гуэр Наурзокъуэ пщымрэ молэмрэ мурад ящIащ ди къуажэм мэжджытышхуэ, мэжджыт дахэ дащIыхьыну. МэкъумэшыщIэхэм къыIахыурэ ахъшэ зэхуахьэсу щIадзащ. Дэ дымэжэщIалIэт, дытхьэмыщкIэт – диIэ тIэкIури мэжджытым щхьэкIэ тIахырт. ЯщIын щIадзэри, ахъшэр иримыкъу хъуащ. Иджыри сом минитI къэгъуэтын хуейт. Сыт тщIэнт? Ди жэмыжь закъуэр дощэри – ди сабийхэм едгъэшхын диIэтэкъым. Пщымрэ молэмрэ ахъшэр дымыту ядэркъым.
Дызэчэнджэщри, унафэ тщIащ: жэмыжь зырызыр дымыщэну, къуажэщIу дестынищэ хуэдиз бэджэнду ттымэ нэхъыфIу. МэкъумэшыщIэхэм я дзыхь къызагъэзри, сэ лIыкIуэу сыхахащ. Жыжьэ сымыкIуэу, къуажэм дэс къулеижьхэм естынщ ди щIыр бэджэнду жысIэри сыпыхьати, сом минитIым и пIэкIэ сом щиплI фIэкIа къызатыртэкъым. Хъыбару зэхызох, Бахъсэн дэс Евтенкэ Иван щIы бэджэнду къещтэ жаIэу. Абы и деж дыкIуащ. Дызэпсалъэри, дызэгурыIуащ.
МыдэкIэ сыкъыздэкIуэжым, къуажэм дэс къулеижьхэм пщIэ мащIэ фIэкI щIамыту щIыр къазэрыIэрымыхьар я гуапэ хъуакъым. Ар щхьэусыгъуэ яхуэхъури, IейкIэ си ужь къихьащ. Пщыри абыхэм я лъэныкъуэт. Куэд дэмыкIыу мэкъумэшыщIэхэм хъыбар къызагъэщIащ пщым Иван къриджэу зэрепсэлъылIамкIэ. Чэнджэщи къызахьэлIащ, къуажэм сыдэкIыу щIыпIэ жыжьэ гуэр сыщылажьэмэ нэхъыфIу…
Абыи сыхунэмыс щIыкIэ, Бахъсэн бэзэрым сыкIуауэ, Иван сыкъилъагъури и унэ сригъэблэгъащ. Дыуэршэру дыщысащ. Сеплъыпэмэ, абы и фэр пыхьэ-пыкIщ: зэ плъыжь, зэ хужь мэхъу, зы тутыныр жьэдихмэ, адрейр жьэдилъхьэу зэпыч имыIэу йофэ.
«Сыту пIэрэ къыщыщIа мыгъуэр, чэфу пIэрэ?» – согупсыс сэр-сэру. Уащхъуэдэмыщхъуэу зыкъызэкъуипхъуэтри, «Моуэ гъунэгъуу къызбгъэдыхьэт, сэ уэ Iуэху пхузиIэщ», – къызжеIэ. Зэуэ зыкъызидзщ, си къурмакъейр щиубыдыкIри, ситхьэлэу щIидзащ. Къарууэ иIэр ирихьэлIауэ, Иван фочыр зыдэт плIанэпэмкIэ срегъэз, сэри зытезгъакIуэркъым. Куэдрэ дыхьэкъувыкъуа, мащIэрэ дыхьэкъувыкъуа, сытми, фунтитху хъу гырэ къыIэрыхьамкIэ Иван си щхьэм къеуэри пIэжьажьэу сыкъриудащ. Мис мы си щхьэм телъ дыркъуэр абы щыгъуэ къыстехуаращ.
Фочыр гъэпсауэ иIыгъыу къыщызбгъэдэлъадэм, Iэ лъэныкъуэмкIэ субыдщ, адрей лъэныкъуэмкIэ си къамэр къислъэфри, и ныбэм хуэзэу сепыджащ Иваным. Судым сихьащ. СагъэтIысри, си хэку къэзгъэзэжыну сыхуимыту илъэсипщIкIэ Сыбыр сашащ. Сэ сыздэщымыIа щыIэкъым а зэманым къриубыдэу… Гугъуехь мащIи си фэ дэкIакъым. Урал сыщыIащ, шым хуэдэу сыщIэщIауэ щIыгулъри мывэри гу цIыкIукIэ зесшащ, Сыбырми сыщыIащ, Iупсыр бдзамэ, щIым нэмысу щIымахуэ уаем пхъэ пызупщIу.
Абы иужькIэ Харьков дагъэIэпхъуащ, фошыгъу щащI заводым дыщагъэлэжьэну. Пщэдджыжь нэмэзым щIэддзэрти, жэщыбг пщIондэ ди лэжьапIэ IэнатIэм дыбгъэдэтт, дагъэшхри щIакхъуэ гъур тыкъыррэ хьэнтхъупс тIэкIурэт.
Герман зауэжьыр къызэрыхъейуэ Бытырбыху дашащ. Абы щыгъуэ сэ илъэс пщIейрэ плIырэ сыхъурт. Тутнакъым сыздисым, «мафIэщIэгъэстщ» жыхуаIэ цIыхуфI куэдым нэIуасэ сахуэхъуащ. Ервэлуцэм и гугъу куэдрэ тщIырт. Ар ди унафэщIхэм ягу ирихьыртэкъыми, дызэпсалъэу ядэртэкъым.
ЩыIэщ мыпхуэдэ псалъэжь: «Къуршым къежэх псыр ятIэкIэ пхуIущIэнкъым». Дзэм хэт сэлэтхэм зэуэн ямыдэу зэрыщIэпхъуэжым и хъыбари, Лениным Арысейм къызэригъэзэжари, пщыхэр ягъэкIуэду щIыр мэкъумэшыщIэхэм иратыну зэрыхэтри – псори дэри зэхэтхт. Хуабжьу дыщыгуфIыкIащ а хъыбарыфIхэм.
Зы пщэдджыжь гуэрым Iэуэлъауэшхуэ зэхыдох. Псори щхьэгъубжэм добгъэрыкIуэ. Бэракъ плъыжьхэр яIыгъыу цIыху куэд долъагъу. Ахэр лъэхъуэщым къыщыбгъэдыхьэм, ди хъумакIуэхэр зэбгрыжыжащ. ЦIыхухэр, куэбжэхэмрэ бжэхэмрэ Iуаудауэ, уэрэд жаIэу къытхуокIуэ. Дыкъаувыхьауэ IэплIэ къытхуащI, сэ лIыжьыр сапхъуатэри утыкушхуэм нэс Iэтауэ сахь. Утыкур инт, цIыхур гъунэжт, псори зэдежьууэ мэкIий: «ИугъащIэ хуитыныгъэм!», «Ура!»
Махуэр хуабэт, бзыгъэт. ЦIыхухэр гуфIэрт, дыгъэри абы щыгуфIыкIырт. Сэ утыкушхуэм и курыкупсэм сыщынахьэсам, абы щыслъэгъуащ къэпсэлъапIэм ит лIыр. Ар щхьэпэлъагэтэкъым, и щхьэцыр икIат, натIабгъуэт. Гур игъэтIысу, хуабжьу шэрыуэу псалъэрт. КъызэрыгуэкIыу хуэпат – кIэстум фIыцIэ щыгът, пщэдэлъ дэлът. Сытым хуэдэу жьэ нахуэт ар! Псалъэу жиIэр ди гумрэ ди псэмрэ дыхьэрт. Сэ абы пэмыжыжьэу сыщытт, си нэ тезмыгъэкIыу сеплъу. Псэлъэн щиухым, цIыхухэм зыжьэу жаIэу зэхызох: «ИугъащIэ Лениным!» Сэ ар зэры-Лениныр къызгурыIуэри, нэхъри гъунэгъу зыхуэсщIащ. Абы ирихьэлIэу псэлъапIэм нэгъуэщI лIы къиуващ, Лениныр цIыхухэм ядэуэршэру къахыхьащ. Ар, къыпыгуфIыкIыу, сэри къызбгъэдыхьащ, си Iэр къиубыду сэлам къызиха нэужь, и Iэ лъэныкъуэр си дамащхьэм къытрилъхьэри, къызэупщIу щIидзащ:
«Дэнэ ущыщ, дадэ?» – «Кавказым», – естыжащ жэуап.
– «Усыт лъэпкъ?»
– «Сыадыгэщ».
И пащIэкIэм щIэгуфIыкIри, гуапагъэ хэлъу абы жиIащ: «Адыгэр шууейуэ щытын хуейщ. Дэнэ щыIэ уи адыгэ фащэр, дыжьын бгырыпхыр, уи къамэр? Сыт уэ лъэхъуэщым ущIисар?»
Сэ псори хуэсIуэтащ. ЖесIа псоми гупсэхуу щIэдэIуащ. «Уэ афIэкIа пщыхэм уагъэтIысыжынкъым. Иджы гуащIэрыпсэухэм абыхэм я Iэ къыхуагъэдэлъэфынукъым. Уэ уцIыху щхьэхуитщ», – жиIэри апхуэдизу лъэщу къызжиIати, си гущхьэм телъа абрэмывэр техужри хуиту сыбэуэжащ.
