Сталин (Джугашвили) Иосиф къызэралъхурэ илъэси 140-рэ ирикъуащ. Абы къэрал абрагъуэм и тхыдэм зыми емыщхь увыпIэ щхьэхуэ къыщигъэнащ.
1879 гъэм дыгъэгъазэм и 21-м Куржым и Гори къалэм дунейм къыщытехьащ иужькIэ «дунейпсо пролетариатым и вождь» хъуа сабийр.
И анэр щIэхъуэпсырт Иосиф дин лэжьакIуэ хъунуи, пэщIэдзэ члисэ еджапIэм щIигъэтIысхьащ. АрщхьэкIэ щIалэщIэр поп лэжьыгъэм хуабжьу пэIэщIэт. Пасэу щIидзат усэ итхыу. Ар къызэрехъулIэм и щыхьэтт и IэдакъэщIэкIхэр газетхэмрэ журналхэмрэ къызэрытрадзэр. Уеблэмэ, и усэхэм ящыщ зы сабийхэр школым зэрыщрагъаджэ тхылъым ихуауэ щытащ. Угугъэ хъунут литературэм зритыну. АрщхьэкIэ къызыхэкIа унагъуэр къулейсызти, абы къилъытащ къызытехъукIа лIакъуэм и зэранкIэ поэзием жыжьэ щымыкIуэтэфыну - усакIуэхэм я нэхъыбэр унагъуэ цIэрыIуэхэм къахэкIат. Ауэ щыIэт цIэрыIуэ узыщыхъуфыну нэгъуэщI IэнатIи - революцэ лэжьыгъэр.
Мыгувэу Джугашвили революционер къэмылэнджэж къыхэкIащ. Ар ягъэтIысащ, къаутIыпщыжащ, иужькIи лъэхъуэщхэр игъэунэхуащ. КъыщIэпхъуэжауи щытащ. Мис ар и къекIуэкIыкIауэ Сталин хъуа Джугашвили Ленин Владимир IущIащ. Иужьрейм хуабжьу игу ирихьащ а цIыхум и Iуэху еплъыкIэхэр. Жэпуэгъуэ революцэм иужькIэ Сталин Иосиф Лениным и лэжьэгъу нэхъ гъунэгъу дыдэхэм ящыщ хъуащ. Абы дзыхь хуащIащ лъэпкъ IуэхухэмкIэ цIыхубэ комиссариатым и Iэтащхьэм и къулыкъур. Мыбдеж къыщыхэдгъэщынщи, 1921 гъэм Налшык зыщигъэпсэхуу ар щIэгъэкъуэн хуэхъуащ Бгырыс АССР-м къыхэкIыу Къэбэрдейм япэ дыдэу автономие зэригъэгъуэтыным. Ар Сталиным езым къиIуэтэжауэ щытащ.
1922 гъэм Сталин Иосиф большевикхэм я партым и ЦК-м и Секретарь нэхъыщхьэ хъуащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ а цIыхум ипэжыпIэкIэ IэщIыхьат къэралышхуэ дыдэм и унафэщIым и къулыкъур. ИпэIуэкIэ Ленинымрэ Сталинымрэ яку къыдэхъуауэ щытащ щIызэгурымыIуэ Iуэхухэри. Сталиным къигъэувырт лъэпкъ республикэхэр автономием и хуитыныгъэхэр яIэу РСФСР-м хыхьэн хуейуэ. АрщхьэкIэ Лениныр зыхуейр а зэгухьэныгъэм хэкIыжынуи хуитыныгъэ яIэу а союзым республикэ щхьэхуэхэр хыхьэнырт. Дауи, зытрищIыхьыр а зэманым Европэм щызекIуэ лъапIэныгъэхэрт. Сталиным абы и жыIэм зыдримыгъэкIуу хъуакъым.
Граждан зауэм зэхифыщIа къэралыр хуабжьу етIысэхат. АрщхьэкIэ лъэпощхьэпо гугъу дыдэхэр къызэринэкIыурэ, псынщIэ дыдэу зыкъиужьащ. Индустриализацэм и гъуэгум лъэщу зэрытеувам и фIыгъэкIэ етIощIанэ лIэщIыгъуэм и щэщI гъэхэм СССР-р яхыхьащ дунейм щынэхъ лъэщ дыдэ къэралхэм. Гидроэлектростанцхэр, гъущI гъуэгухэр, промышленностым и лъэщапIэ куэд дыдэ яухуащ.
1936 гъэм дыгъэгъазэм и 3-м конституцэщIэ къащта иужь, къалъытащ Совет Союзым социализмэр нэсу щытекIуауэ. А псори екIуэкIащ Сталин Иосиф и унафэм щIэту. Пэжщ, иужькIэ щыуагъэхэри IэщIэкIащ, псалъэм папщIэ, фашист Германиер СССР-м къызэрытеуэным теухуауэ тIасхъэщIэххэм къат хъыбархэм едэIуакъым: ар щыгугъырт а зэманым Инджылызым пэщIэт Гитлер апхуэдэ лъэбакъуэм темыгушхуэфыну. Абы къыхэкIыу зауэм зыхуэгъэхьэзырыныр кIыхьлIыхь хъуащ. Апхуэдэ дыдэу Хэку зауэшхуэм и япэ илъэсым ди къэралым хэщIыныгъэ хьэлъэ зэригъуэтами абы и зэран хэлъу къыщIэкIынущ. АрщхьэкIэ, иужькIэ зауэ IэнатIэм къыщахьа текIуэныгъэ псори Сталиным и цIэм быдэу епхащ. ТекIуэныгъэ къэзыхьар, дауи, совет цIыхубэрщ, ауэ ахэр зэщIэзыгъэуIуар Сталинырщ. Совет цIыхухэр мафIэм хыхьэрт «Хэкум папщIэ! Сталиным папщIэ!» жаIэурэ.
Рейхстагыр къащта иужь, Европэм щытыкIэщIэм иту къэрал ухуэкIэхэм зыщегъэхъуэжыным хуэгъэзауэ къыпхуэмылъытэн хуэдиз къалэнышхуэ зэфIигъэкIащ Сталиным. Езы СССР-ми хуабжьу зригъэужьащ. 1949 гъэм Совет Союзым щагъэунэхуащ япэ атом Iэщэр. Апхуэдэ щIыкIэкIэ США-р къыттеуэнымкIэ щыIэ шынагъуэр нэхъ мащIэ хъуащ. Езы цIыхухэм я псэукIэр егъэфIэкIуэнми зэпымыууэ и нэIэ тетт. ЖыпIэну ирикъунщ Хэку зауэшхуэм иужькIэ СССР-м хэнейрэ (!) ерыскъыхэмрэ хьэпшыпхэмрэ я уасэм зэрыкIэрагъэхуар. Зыужьыныгъэшхуэ ягъуэтащ щIэныгъэмрэ спортымрэ.
СССР-р нэхъ къэрал лъэщ дыдэхэм яхыхьэн папщIэ куэд дыдэ зэфIигъэкIами, Сталиным и пщIэр хэутэн ящIащ лIа иужькIэ. Ар ягъэкъуэншащ «лажьэ зимыIэ цIыху куэд дыдэ зэрыригъэукIамкIэ». Горбачев и зэманым «Мемориал» зэгухьэныгъэм хэтхэм цIыху мелуан 12, Яковлев Александр - мелуан 32-рэ, Медведев Рой - мелуан 40, Солженицын Александр - мелуан 55-рэ зэхэзехуэн ящIауэ жаIэрт. Ауэ, тхакIуэ икIи публицист Щепоткин Вячеслав и псалъэхэм ятепщIыхьмэ, пэжыр зэхэгъэкIыным теухуауэ 1989 гъэм къызэрагъэпэща комиссэм къызэрихутамкIэ, илъэс 32-м - 1921 гъэм къыщыщIэдзауэ 1953 гъэм нэсыху «къэралым и дежкIэ шынагъуэ зыпылъ щIэпхъаджагъэхэмкIэ» ягъэкъуаншэу суд зытращIыхьар мелуаниплIым щIигъущ. Псом хуэмыдэу цIыху куэд щагъэтIысар 1950 гъэм щIышылэм и 1-м ирихьэлIэущ. Абыхэм я нэхъыбэр епцIыжакIуэ Власовым и дзэм хэтахэрт, полицейхэрт, Прибалтикэм щыщ националистхэрт.
Дунейм ехыжыным куэд имыIэжу езы Сталиным жиIэгъащ: «Сэ сощIэ сылIа иужькIэ си кхъащхьэм фIей куэд къызэрытрапIэнур. Ауэ тхыдэм и жьапщэм ар трихыжынущ».
Апхуэдэуи мэхъу. Статистикэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, мы зэманым Сталиным и IуэхущIафэхэр захуагъэ зыхэлъу щытауэ къалъытэ урысейхэм я процент 52-м.