Къару IэубыдыпIэншэхэр

Дунейр зэриухуэрэ, ЩIым и щIагъым щымамыркъым. Абы зэпымыууэ зыгуэрхэр щокIуэкI, щызэрызохьэ. Вулканхэри щIыр хъеинри къызыхэкIыр ахэращ.  ТIури нэхъ къулейсызыгъэ ин дыдэхэр къэзышэхэм ящыщщ. Псом хуэмыдэу шынагъуэр къыщыхъунур къазэрыхуэмыщIэрщ, абы къыхэкIыуи пасэу зэрызыхуамыгъэхьэзырыфырщ.

СССР-р лъэлъэжыныр къэблэгъауэ псори зыкIэзыщхьэ щащI зэманым, апхуэдэхэм я деж зэрыхъу хабзэщи, «къэщIэрейхэр» къыкъуэкIат. ДэнэкIи щызэхэпхыр ди напщIэ телъ Iуащхьэмахуэ нобэ-пщэдей къызэриубгъурыкIынурт. Хэбгъэзыхьмэ, ищхьэкIэ къыщыдэкI газетхэми ятхырт абы и нэпкъхэм гъуэз гуэрхэр къыщыпхрихуу гу зэрылъатам. Иджыри къэс дэ зэрытщIэр Европэм и щыгур вулкан ужьыхыжауэт. Ауэ жея къудейуэ къыщIидзыжат. Ар къыщиудмэ, зэрыгурыIуэгъуэщи, Iисрафрэ къулейсызыгъэу къишэнур зыхуэдизыр уи нэгу къыщIэбгъэхьэну гугъущ. Гузэва цIыхухэр, уеблэмэ редакцэми къэпсалъэрт. Къалэн къысщащIри, сэ академик Залиханов Михаил и деж сагъэкIуауэ щытащ, абы теухуауэ щIэныгъэм жиIэр къэсщIэну. Абыи зэхихат а хъыбар къекIуэкIыр икIи хуабжьу и жагъуэт. Щапхъэхэр, зэгъэпщэныгъэхэр къихьурэ (ахэр кIыхьщи къытедгъэзэжынкъым) къызгуригъэIуащ апхуэдэ къэхъункIэ шынагъуэ гуэри зэрыщымыIэр, ди дежкIи нэхъыщхьэр арат. СощIэж дыщызыбгъэдэкIыжым «Iуащхьэмахуэ къыщиудыну щытамэ, сэ абы и лъапэм унэ щызухуэнтэкъым» жиIауэ зэрыщытари.

Иджы ужьыхащ мыпхуэдэ псалъэмакъхэр, арщхьэкIэ дэ зыхэдмыщIэми (ди насыпщи!), ди деж щIыр куэдрэ щохъей. Къапщтэмэ, иужь мазэхэм IэщIагъэлIхэм ар щызыхащIащ Дагъыстэным, Къэбэрдей-Балъкъэрым. Осетие Ищхъэрэ-Аланием, Ставрополь крайм, Шэшэным. Сейсмологхэм ар зыхуахьыр тпэжыжьэ Карпат бгыхэм я зэхуакум хуэзэу Румынием щыIэ Врансэ уездым и и щIыщIагъым щекIуэкIхэрщ. А щIыпIэм щIэх-щIэхыурэ щIыр щохъей километр 80-м щегъэжьауэ километр 500-м нэс и куууагъыу. Ауэ ахэр ди деж къызэрысыр ужьыхыжауэщи, шынагъуэкъым.

 Нэхъ къаруушхуэ яIэщ езы ди щIыналъэм километри 10 - 15 и кууагъыу щекIуэкIхэм. Псом хуэмыдэу ахэр щынэхъ лъэщщ Шэшэным, Дагъыстэным, Каспий тенджызым и Iуфэм. Дигу къэдгъэкIыж хъунущ балли 6 - 7 и лъэщагъыу 1970 гъэм накъыгъэм и 14-м Дагъыстэным и къуршхэм шIыр щыхъеяуэ зэрыщытар. ЦIыху 31-м я гъащIэр зыхьа а насыпыншагъэм иужькIэ а щIыпIэм щыпсэухэр къригъэIэпхъукIауэ (нэхъ ерыщхэр къинат е иужькIэ ягъэзэжат) щытащ. Абыхэм ящыщ зыкъомым Къалмыкъыр, Астрахань областыр, ди гъунэгъу Ставрополь крайр хэщIапIэ яхуэхъуауэ щытащ. ТIэкIу нэхъ щабэIуэу щытами, гуауэшхуэ къишащ (цIыху 13 хэкIуэдащ, 116-м фэбжь хахащ) 2008 гъэм фокIадэм и 11-м Шэшэным къыщыхъуами.

ИпэкIэ зэрыжытIащи, мыпхуэдэ къулейсызыгъэм пылъ шынагъуэр нэхъыбэ дыдэу зэпхар ар къыщыхъуну зэманыр зыми къызэрыхуэмыщIэрщ. Пэжщ, къыщащIэфи къохъу, ауэ апхуэдэ щахузэфIэкIыр зэзэмызэххэщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, илъэс куэдкIэ кIэлъыплъурэ, щытыкIэм зэрызихъуэжыр яджурэ, IэщIагъэлIхэм къахутауэ щытащ балли 7,3-рэ къарур иIэу Китайм и Хайчунь щIыпIэм 1976 гъэм мазаем и 4-м щIыр зэрыщыхъеинур. ЦIыхухэр пасэу ягъэIэпхъуащ. Ахэр къелащ, ауэ щIыпIэр къемызэгъ зи псэупIэхэм зыгъэзэжа цIыху 200-м нэсыр хэкIуэдащ е фэбжьышхуэхэр хахащ. ИкIэм-икIэжым къащIэф хъуа хуэдэт, арщхьэкIэ зы илъэси дэмыкIыу 1976 гъэм бадзэуэгъуэм и 28-м Китай дыдэм щыщ Таншань щIыпIэм балли 8,3-рэ и къарууэ щIыр щыщыхъеям, цIыху мин 240-рэ хуэдиз хэкIуэдащ.

РАН-м и Владикавказ щIэныгъэ центрым и Геофизикэ институтым и щIэныгъэ унафэщI Заамишвили Владислав хуигъэфэщат 2002 гъэм Куржым и къалащхьэм щIыр щыхъеину. Абы жиIар зэрыпэжыр белджылы хъуащ а илъэсым мэлыжьыхьым и 11-м.

АрщхьэкIэ, ищхьэкIэ къызэрыдгъэлъэгъуащи, апхуэдэу щытрагъэхуэфыр зэзэмызэщ - щIэныгъэр иджыри абы нэсакъым. Къэнэжыр къаруушхуэ иIэу щиудыныщIэми, уеблэмэ балли 9-м нэсу, къызэтемыщэхэну унэхэмрэ псэуалъэхэмрэ ящIынырщ. Жыжьэ дыIэбэнкъыми, 2023 гъэм мазаем и 6-ми иужькIи Тыркумрэ Сириемрэ цIыху мин 60-м нэблагъэ хэкIуадэу къыщыхъуа насыпыншагъэм хуэдэ къыщыхъуну ди деж шынагъуэ щыIэкъым. Ауэ «быдэ и анэ гъыркъым» жыхуаIэращи, сакъын хуейщ.