Зауэ лъэхъэнэм

Зауэ гъуэгуанэр кIыхьащ икIи гугъуащ. ПсэзэпылъхьэпIэ мащIи иришакъым абы ХьэфIыцIэ Хьэзиз. Краснодар, Кърым, Севастополь, Керчь, Сапун-Бгы, Бодайскэ куэбжэ… Зауэ гуащIэ щекIуэкIащ а щIыпIэхэм. Ахэр игу къыщигъэкIыжкIэ, Хьэзиз и нэпсыр къыфIекIуэрт. Ар цIыху быдэт, жыру япсыхьа фIэкIа умыщIэну, къэдзыхэу аратэкъым, атIэ къэзыгъэхашэр зауэ гуащIэхэр щекIуэкIа щIыпIэхэм лъэ увыпIэ умыгъуэту щикъухьа сэлэт тхьэмыщкIэхэм я хьэдэхэм ящхьэщыта гъуэз фIыцIэмрэ гынымэ гуащIэмрэ къыщIихьэжри, гынымэ дыджыр и Iум кърихьэжати аращ.

 Адэ-анэ, къуэш, шыпхъу, бын, щхьэгъусэ мащIэ пыхьа а тхьэмыщкIэхэм щхьэкIэ. Алыхьым я ахърэтыр нэху ищI зауэм хэкIуэда, абы и фэбжьым ихьа псоми. КърагъэкIуэнкъэ а гупсысэхэм нэпс? КърагъэкIуэнщ, гъущI умыхъуамэ, зауэм и хьэзабыр уи нэгу щIэкIамэ. Сэ Хьэзиз емыкIу сщIыркъым, заулрэ щыму щыслъагъум, зы псалъэкIи зыкъезгъащIэркъым, къыщхьэщыхьа гукъэкIыж хьэлъэхэр еупIэхыжу езыр «къысхуэгъэгъу» жыхуиIэу къызэплъыху. ХьэфIыцIэ Хьэзиз и зауэ гъуэгуанэхэр Белоруссием и щIыналъэхэми кIуэцIрокI. Гомель… Могилев… Могилев деж зыщызыгъэбыда ди зауэлIхэм Iэщэхэмрэ шэхэмрэ хуашауэ яунэщIу нэмыцэхэм къебгъэрыкIуэу щIадзэ. Машинэ 50-м нэблагъэрти, ахэр псынщIэу яунэщI, Хьэзизи адрей машинэхэм иса шоферхэми автоматхэр къащтэри, зэуапIэм Iуохьэ. А зэхэуэ гуащIэм нэмыцэ куэд хэкIуэдащ, зы нэмыцэ генерал, офицеритI, сэлэту 15 гъэр ящIащ. Абы папщIэ Хьэзиз сымэ фIыщIэшхуэ къыхуащIащ. Могилев къалэр къащтэу абы зыщызыгъэбыдэну хэта нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм я мурадыр къехъулIакъым. Ахэр зэтракъутэри, къызэрыкIуам нэхърэ нэхъ псынщIэу икIуэтыжу щIадзащ. Ди зауэлIхэр абыхэм кIэщIу я ужь иту кIуэрт, псэхупIэ ирамыту. Нэмыцэхэр Неман псым зэпрыкIыжри, абы телъ лъэмыжыр къагъэуащ. Ди сэлэтхэм жэщ, махуэ жамыIэу ар псынщIэу зэфIагъэувэжри, ПольшэмкIэ яунэтI, Белосток къалэм хуэкIуэу. Нэмыцэхэр къызэдзэкъэкIырт: щIыпIэ зэгъуэкI зэрагъуэту зауэ гуащIэхэр зэхаублэрт. Могилев - Белосток гъуэгуанэм Хьэзиз зыхэта батальоным щыщ куэд щыхэкIуэдащ. Адыгэ зауэлIым ар игу къыщыкIыжкIэ нэщхъей хъурти, и псалъэхэр зэпигъэурт. Тынштэкъым а псор щIэрыщIэу уигу къэбгъэкIыжыну, уи нэгу къыщIэбгъэхьэжыну. Зауэ гуащIэхэр щекIуэкIа щIыпIэхэм, абыхэм щыхэкIуэда и ныбжьэгъухэм я гъусэу, Хьэзиз и псэм щыщ Iыхьи къигъэнащ. Арауэ къыщIэкIынт ар куэдрэ щIысхутемычар къикIуа зауэ гъуэгуанэм тепсэлъыхьыжыну. Ар нэщхъей хъууэ и псалъэхэр щызэпигъэум деж, сэ соукIытэри си щхьэр изохьэх, а цIыху телъыджэм и пащхьэм сызэрыщыкъуаншэр зыхызощIэри. СыщIегъуэжауэ сызоупщIыж: «Дунейм мыр къезгъажьэу, лажьэ зимыIэ цIыхур щхьэ бэлыхь хэздза?» Абы нэгъуэщI гупсыси къегъэщI: «ЦIыхухэм ящIэн хуейкъэ Хьэзиз и фэм дэкIар? Абы ищIам и дзакIэ фIэкIа зымылъэгъуахэр я щхьэм щотхъужри къуажэм дэтщ. Ар захуагъэ-тIэ?» Зауэм и мафIэ лыгъэм илыпщIам и щхьэр зэи иIэтынукъым. Хьэзизи аращ. Ар адэкIэ кIуэцIрыкIащ къалэхэр зыр зым и ужь иту хуит къэзыщIыжа ди сэлэтхэм я гъусэу.

Польшэм и ужькIэ Чехословакием зауэ гуащIэ щекIуэкIащ. Хьэзиз сымэ мыувыIэу шэхэр ирашалIэрт, я лэжьыгъэм къыщыдэхуэхэм деж автоматыр къащтэрти, зауэлIхэм яхыхьэрт. Пруссием и КъуэкIыпIэм нэсахэщ. Кенигсберг быдапIэм нэблэгъащ. Абы нэмыцэхэм зыщагъэбыдат. Ахэр щикIуэтым, лъэмыжыр якъутащ. Къэнар гъущI гъуэгу закъуэрт. АбыкIэ икIри ди зауэлIхэр быдапIэм дэс нэмыцэхэм ятеуащ. Ауэ шэр къаIэщIэухэу хуежьащ. Ди дзэр къапхъэным ихуэнут. Ажалым и къапхъэным. Машинэхэм шэр ярызу псы Iуфэм Iутт, ящIэнур ямыщIэу. Хьэзиз, гупсысэщ-гупсысэри, рельсым тету икIын хуейуэ къыхилъхьащ. Ар зэщIэлъыкIа къамэдзэ къыдэгъэзеям лъапцIэу утеувэу урикIуэным ещхьт. Ауэ нэгъуэщI Iэмал иIэтэкъым. Хьэзиз и машинэр зэщIигъанэри япэ техьащ. Ар жыIэгъуафIэ щхьэкIэ, шынагъуэт.

Хьэзиз пщIэнтIэпсыр къежэхыу, шэхэр изу зэрылъ машинэ хьэлъэр рельсым тету иригъэкIри къэувыIэжащ, зэрырикIуэнур адрейм яригъэлъагъуну. ХьэфIыцIэм къыхилъхьа жэрдэмым, ар Iэзэу зэрызэфIигъэкIам папщIэ, 1944 гъэм январым Вагъуэ Плъыжь орденыр къыхуагъэфэщауэ щытащ, ауэ ар къыщратыжар 1945 гъэм и бжьыхьэращ. Хьэзиз апхуэдэу яхэтащ Нюрнберг, Брислау, Бунелау къалэхэр хуит къэзыщIыжахэм. Кенигсберг быдапIэр хуит къыщащIыжым щыгъуэ зэрихьа лIыгъэм щхьэкIэ ХьэфIыцIэм къратащ «Кенигсберг къызэращтам папщIэ» медалыр. Абыхэм нэмыщI, ХьэфIыцIэ Хьэзиз къратащ Хэку зауэ орденым и етIуанэ нагъыщэр, фIыщIэ, щытхъу тхылъ куэди къыхуагъэфэщащ. Абы и ужькIэ Хьэзиз зыхэта гупым Опель, Краков къалэхэм нэмыцэхэм къыдана бомбэхэмрэ топышэхэмрэ къыдашыжри мэзым яшэурэ къыщагъэуащ. А лэжьыгъэр и кIэм нагъэсауэ, яухыным махуэ зытIущ иIэу, зауэр увыIащ. Ауэ Хьэзиз занщIэу къаутIыпщыжакъым.

ХьэфIыцIэ Хьэзиз унэм къыщысыжар зауэр иухыу илъэсрэ мазищрэ дэкIыжа нэужьщ - 1946 гъэм и шыщхьэуIу мазэрщ. Зимыгъэпсэхуу, зы махуи щымысу, зауэм и пэкIэ зыщылэжьа Тырныауз молибден комбинатым увыжри, пенсэм кIуэуэ тIысыжыху шоферу щылэжьащ. Илъэс 46-кIэ Хьэзиз а IэщIагъэм ирилэжьащ пщIэрэ щIыхьрэ къыхуащIу, тыгъэ, саугъэт, щIыхь тхылъхэр, дамыгъэ лъапIэхэр кърату. А зэманым къриубыдэу зэи къэхъуакъым ар гъуэгум щызекIуэ хабзэхэм щебэкъуа, зыхэт гупым сыт хуэдэ Iуэху яIэми щадэмыIэпыкъуа, защыщIимыгъэкъуа, щимыгъэгушхуа, щимыгъэпэжа.

Арыншэу ар псэуфынутэкъым, пэжыгъэм, цIыхугъэм, лIыгъэм къыхуигъэщIати. Хьэзиз зауэм къыщикIыжар фIы дыдэу сощIэж. Дэ абы щыгъуэ Гундэлэн дагъэIэпхъуауэ дыщыпсэурт. Дызэгъунэгъут. ХьэкIулэ и къуэ закъуэр зауэм къикIыжу къыщыкIуэжам хьэблэм гуфIэгъуэу дэлъар пхужыIэнкъым. ХьэкIулэ дыхуэгуфIэнущ, дехъуэхъунущ жаIэри хьэблэ фызхэр абыхэ я деж зэрыхьащ. Сэри, ди анэм зыкIэрысщIэри сыкIуащ.

Хьэзиз къызбгъэдыхьэри сыкъищтащ, и IэплIэм сригъэтIысхьэри, фэрыщIыгъэ лъэпкъ хэмылъу, и бгъафэм срикъузылIащ, си щхьэфэм гуапэу Iэ къыдилъэри жиIащ: «Зауэм щыIа псори хэкIуэдакъым, иджыщ къэкIуэжын щыщIадзар, умыгузавэ, си къуэш цIыкIу, уи адэри къэкIуэжынщ».

Сэ Хьэзиз къызжиIар апхуэдизкIэ си гуапэ хъуати, и пщэм си IитIыр есшэкIыу IэплIэ быдэу хуэсщIынут, сымыукIытауэ щытамэ. Си адэр зауэм къикIыжакъым. Хьэзиз слъагъуху, сыхуэзэху, и гугъу ящIу зэхэсхыху си адэр слъэгъуа, сыхуэза къысфIэщIу си гъащIэр схьащ. Хьэзиз дунейм ехыжа нэужьи, си адэри абы и гъусэу тфIэкIуэдауэ къысщыхъуащ».