Кавказыр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм къызэрыIэщIахыжар, Къэбэрдей - Балъкъэрыр хуит къызэращIыжар илъэс 80 щрикъум ирихьэлIэу ди щIыналъэм Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэр иджы щегъэжьауэ щрагъэкIуэкI. Илъэс зыбжанэ хъуауэ «Президент грантхэм я Фондым» къыхилъхьа зэхьэзэхуэхэм фIы и лъэныкъуэкIэ къыщыхожаныкI «ТекIуэныгъэм и гъуэгухэр» зи фIэщыгъэ щIалэгъуалэ-псэкупсэ пэхуэщIэр. Абы зыхуигъэувыж къалэнхэм ящыщщ Хэку зауэшхуэм и тхыдэр щIалэгъуалэм егъэщIэныр, Кавказым къихьа нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм пэщIэта зауэлIхэм я лIыгъэм щыгъэгъуэзэныр, нобэкIэ фэеплъ мыхьэнэ зыгъуэта зэуапIэхэр егъэлъагъуныр. Кавказыр хуит къэщIыжын щхьэкIэ 1942 - 1943 гъэхэм екIуэкIа зауэр хьэлъэ дыдэт, цIыху куэд дыди хэкIуэдащ. Абы и лъэныкъуэкIэ пщыгъупщэ мыхъунщ Тэрч щIыналъэм, пыухыкIауэ жыпIэмэ, Курп лъагапIэхэм щызэхэта зауэзэрылIыр.
Курп лъагапIэхэм дэкIыныр хабзэ хъуауэ 1999 гъэ лъандэрэ къызэрагъэпэщ, абы къыхыхьэхэм я бжыгъэми кIуэ пэтми хохъуэ. Абы дэкIа щIалэгъуалэм ящIыгъуащ Урысей гвардием и дзэлIхэр, ДОСААФ-м и щIыналъэ къудамэм и лIыкIуэхэр, Тэрч щIыналъэм щIыпIэ унафэр щызехьэнымкIэ и IуэхущIапIэмрэ КъБР-м дзэм дэкIхэм я Iуэхур зезыгъакIуэ комиссариатымрэ я лэжьакIуэхэр, 115-нэ Къэбэрдей-Балъкъэр шуудзэм и цIэр зезыхьэ къэхутакIуэ гупыр, «Кавказ гъунапкъэ» гупыр, Налшык къалэм щыIэ къэзакъ жылагъуэ зэгухьэныгъэм и лIыкIуэхэр, ди хэгъэгум ит курыт еджапIэхэм щIэсхэр.
ЗекIуэм кърихьэлIахэр япэщIыкIэ Дей (Мэртэзей) къуажэм къыщыувыIащ. Мыбдеж щIалэгъуалэр Хэку зауэшхуэм хэкIуэдахэм я фэеплъым бгъэдыхьэри щахуэщыгъуащ, удз гъэгъахэр тралъхьащ. Къуажэдэс нэхъыжьхэм зэрыжаIамкIэ, мы къуажэрщ 1942 гъэм и гъэмахуэм Курп лъагапIэкIэ зэджэм деж бийм щыпэщIэта 317-нэ фочауэ дивизэм и унафэр зыгъэзащIэ гупыр къыщызэрагъэпэщар. Абы цIыху 50-м нэблагъэ хэтт, языхэзми бийм и тIасхъэр щIэхыныр, я щхьэ бжыгъэр къэлъытэныр, Iэщэу яIэр зыхуэдизыр зэхэгъэкIыныр, я зэхэзекIуапIэхэр зэтекъутэныр къалэну яIэу. Лъахэхутэхэм зэрыжаIэмкIэ, гупым бийм хэщIыныгъэшхуэ иратащ, ауэ езыми и щхьэр хилъхьащ а бэнэныгъэм: цIыху 50-м щыщу 38-р къаубыдри, леишхуэ ираха нэужь Мэртэзей губгъуэжьым щызэтраукIащ. Я нэхъыжь дыдэм илъэс 83-рэ и ныбжьт, нэхъыщIэ дыдэр зэрыхъур илъэс 13 къудейт… «Жьыми - щIэми щымысхьу зэтезыукIэ зэрыпхъуакIуэхэм фIы лъэпкъ къызэрыхуамыхьынур псэкIэ къызыгурыIуэ цIыхубэр зэрыхузэфIэкIкIэ абыхэм япэщIэтт. Сыт хуэдиз хэщIыныгъэ бийм цIыху мамырхэм къыхуамыхьами, я Хэкур яхуэхъумащ, къащIэхъуэ щIэблэр адэжь лъахэкIэ зэджэн щIыпIэхэр къагъэгъунащ», - жиIащ гукъэкIыжхэм зи гур къызэфIигъэна, Тэрч щIыналъэм и ветеранхэм я Советым и тхьэмадэ Iэщыжь Руслан.
Фэеплъ мывэскъарым къыбгъэдыкIыжа нэужь, ныбжьыщIэхэр Совет Союзым и ЛIыхъужь, кхъухьлъатэзехуэ цIэрыIуэ Къанкъуэщ Ахьмэдхъан и цIэр зезыхьэ курыт еджапIэм ирагъэблэгъащ, Хэку зауэшхуэм и тхыдэм ехьэлIауэ абы хэт Зауэ щIыхьым и пэшым зыщаплъыхьащ, зауэ илъэсхэм лIыгъэщIапIэм ита кхъухьлъатэу еджапIэ пщIантIэм дэтым и тхыдэми щагъэгъуэзащ.
Абы иужькIэ Инарыкъуей къуажэм дэт, Хэку зауэшхуэм хэкIуэдахэм я фэеплъыр здэщыт щIыпIэм пэкIу щрагъэкIуэкIащ зекIуэм хэт щIалэгъуалэр, абдеж къыщрагъажьэри, километрищ зи кIыхьагъ маршкIэ Курп лъагапIэхэм кIэрыхьащ. УкъызэщIэзыIэтэ Iуэхугъуэм кIуэрыкIуэм тету къуажэдэсхэри къыхыхьэурэ лъагапIэм дэкIащ. Iуэхугъуэ дахэм хэтахэм зэрыжаIэмкIэ, уи псэр къэзыIэт, мамырыгъэмрэ лIыгъэмрэ я мыхьэнэр зыхозыгъащIэ дэтхэнэ зы Iуэхугъуэ дахэри фэеплъ нэсщ, уи гур абыхэм яхуитхьэщIыкIамэ, Iулыдж хуумыщIэнкIэ Iэмал зимыIэ къэхъугъэщ.
«Хэку зауэшхуэм хэмыгъуэщэжу лъэужьышхуэ къигъэнащ. Абы цIыхухэм ятридза фэбжьыр нобэр къыздэсым мыкIыжауэ куэдым ятелъщ. Фызабэу, зеиншэу, екIуэлIапIэншэу къигъэнахэм я бжыгъэр къэлъытэгъуейщ, хэгъэгур зэрызэтрикъутар нэгум къыщIэгъэхьэгъуейщ. Ауэ цIыхур псэуныгъэм етащи, сыт хуэдиз гугъуехь имыгъэвми, зауэм и лъэужь бзаджэхэр зэщIикъуэжын лъэкIащ, и псэукIэр зэригъэпэщыжын хузэфIэкIащ. Хэку зауэшхуэм и тхыдэр блэкIам къыхэна напэкIуэцI къудейуэкъым къызэрытлъытэн хуейр, атIэ абы нобэм къэув упщIэ куэдым я жэуап къуитын лъокI, зэIумыбзу къыпщыхъу Iуэхугъуэ куэд и пIэм ирегъэувэж. Аращ ар дерс хэхыпIэу щIыщытыр, аращ ар гъэсэпэтхыдэу къыщIэтлъытэр. Си гуапэ дыдэу къыхэзгъэщыну сыхуейт апхуэдэ мыхьэнэ зиIэ мы пэхуэщIэм и мыхьэнэр кIащхъэ зэрымыхъур, дапщэщ укъэмыкIуэми, къуажэм пэIудзауэ щыт мы фэеплъыр бгынэжауэ зэрыщымытыр. ЦIыхуIэ зэреIусэр, кIэлъыплъ зэрыщыIэр зыхыумыщIэнкIэ Iэмал иIэкъым. ТIуащIэу гуапэщ мы щIыпIэр щIалэгъуалэм я кIуапIэу зэрыщытри. Къыхэзгъэщыну сыхуейт мыбдеж щекIуэкIа лъыгъажэр цIыхухэм ящымыгъупщэн папщIэ ягъэува мы фэеплъ скъарым хуэфащэ хабзэ абыхэм кIэлъызэрахьэу зэрыщытри. Апхуэдэу щыт пэтми, Хэку зауэшхуэм и тхыдэр тхылъкIэ зыдж ди щIалэгъуалэм екIуэкIа псори я нэгу къыщIагъэхьэфу, абы и пэжым лъапIэныгъэ ирахыу гъэсэныр ди пщэ къыдэхуэ къалэнщ. Аращ ди япэ итахэм я лIыгъэр щIэх-щIэхыурэ дигу къыщIэдгъэкIыжыр. «Курп лъагапIэхэр» псалъэ зэрыIыгъыр Тэрч щIыналъэм и мызакъуэу, зэры-Къэбэрдей-Балъкъэру щыщытщ а лъэхъэнэ бзаджэхэм ди сэлэтхэм зэрахьа лIыгъэм и дамыгъэщ. 1942 - 1943 гъэхэм мыбдеж щекIуэкIа зауэ гуащIэр Мэздэгу - Мэлгъэбэг стратегие операцэм щыщ зы Iыхьэт, Хэку зауэшхуэм и тхыдэмкIи мыхьэнэшхуэ зиIэт. 1942 гъэм мы щIыпIэхэм щызэпэщIэува лъэныкъуитIым зауэшхуэ зэращIылIауэ щытащ. Германиемрэ абы и дарэгъухэмрэ Кавказым и щIыдагъэр къыщыщIаш щIыпIэхэр яубыдыну хущIэкъурт. «Блиц-криг»-р къаймыхъулIэу зауэр кIыхьлIыхь щыхъум, Кавказыр нэщанэуапIэ хъуат, мыбдеж зэщэр къащыIэрыхьэмэ, зауэр яхьыну къалъытэрт. Абы и лъэныкъуэкIэ уеплъмэ, Ингуш щIыналъэм и ищхъэрэ щIыпIэхэр малъхъэдисым хуэдэт: мыбдеж щIыдагъэр щыкуэдт, щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэри щымащIэтэкъым. Мэлгъэбэг кудэщхьэпIэр (Малгобекское нефтяное месторождение) бийм IэщIыхьэмэ, Къэлъахэжь къуэладжэкIэ (Алханчуртская долина) зэджэ щIыпIэм тыншу уихьэфынут, адэкIэ Грознэ къалэри уи IэмыщIэм илъ хуэдэт. 1942 гъэм и фокIадэ мазэм и етIуанэ Iыхьэм Мэлгъэбэг деж щекIуэкIа зауэм Вермахтым и япэ танкыдзэр къанэ щымыIэу хишат, стратегие мыхьэнэ зэрыритыр имыущэхуу, техникэкIэ зэгъэпэща лъэсыдзэри къыщIигъужат. ФокIадэм и 28-м Псыгъуабжэ (Сагопши) деж щекIуэкIащ 1942 гъэм и кIуэцIкIэ къэхъуа танкыдзэ зэхэуэ нэхъ ин дыдэр. ЛъэныкъуитIым танкхэр щэ бжыгъэкIэ щызэпэщIэтащ, топыр мин бжыгъэкIэ щагъэуащ. Иджы къалэ хъуа Мэлгъэбэг жылэр а лъэхъэнэм къуажэу щытащ. 1942 гъэм и фокIадэм и 12-м къыщегъэжьауэ 1943 гъэм и щIышылэм и 3-м нэс 14-рэ зым IэщIыхьэмэ, адрейм къыIэщIихыжу зауэ хьэлъэхэр екIуэкIащ. Мэлгъэбэг деж Дзэ Плъыжьым щыфIэкIуэдар къыпхуэмылъытэну куэд мэхъу - зауэлIрэ дзэзешэу мини 120-м щIегъу. Вермахтми цIыхушхуэ фIэкIуэдат, ауэ адэкIэ зэрыкIуэцIрымыкIыфынур къыгурыIуэри, икIуэтыжауэ щытащ. Курп лъагапIэ дыдэхэм фашистыдзэм езэуар 317-нэ фочауэ дивизэрщ, бийр ямыгъакIуэу махуищэм щIигъукIэ щапэщIэтащ. ЗауэлI миниблым нэблагъэ а зэхэуэ гущIэгъуншэм хэкIуэдащ, ауэ бийм псэхугъуэ зыми иритакъым. Бжыгъэми, Iуэхугъуэми, щIыпIэми уеплъыжмэ, ди щхьэхуитыныгъэр хъума хъунымкIэ, ди цIыхущхьэмрэ лъахэмрэ къытхуэнэнымкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ а зауэм. Арыххэуи, фэеплъыр сыт щыгъуи ди гум илъыныр ди къалэн мыужьыхыжхэм языхэзу щытын хуейуэ къызолъытэ», - жиIащ Урысей гвардием и щIыналъэ къудамэм и унафэщIым и къуэдзэ КIэфо Залым.
КъищынэмыщIауэ, ЗекIуэм хэт ныбжьыщIэхэр ирагъэблэгъащ хьэпшып 2500 зыщIэлъ, еджапIэм хэт Зауэ щIыхьым и музейм. ЕджапIэ музейуэ щытми, гъэщIэгъуэнращи, абы и лэжьыгъэр зыгъэпсхэр Курп лъагапIэм зи псэ щызыта зауэлIхэм я Iыхьлыхэм япыщIащ, зэхуотхэ, зохъуажэ, нэхъыжьхэм я фэеплъыр ямыгъэкIуасэу щIэх-щIэхыурэ Iэнэ хъурейхэр къызэрагъэпэщ.
Адэжьхэм гууз-лыуз хуаIэу къэтэдж щIалэгъуалэр, шэч хэлъкъым, мамырщIэкъуу, щIэныгъэр и гъуазэу, дахагъэм и телъхьэу, зэгурыIуэм и лъэныкъуэу зэрыщытынум.
