КъежьапIэр яхъумэ

ЩIэныгъэлIхэм я зэфIэкIым кIуэ пэтми хэхъуэ зэпытщ. Нобэ къэунэхуа технологиехэм абыхэм Iэмал къарет уэгури щIылъэри зытет хабзэ убзыхуахэр гъащIэм и лъэныкъуэ куэдым къыщагъэсэбэпыну - ирехъу ар медицинэ, астрономие, мэкъумэш хозяйствэ. АрщхьэкIэ, дунейм сыт хуэдизу зимыужьами, пэублэ псалъэмрэ Iуэху еплъыкIэхэмрэ къыщамылъытэ къэхъугъэ щыIэнкIэ Iэмал иIэкъым.

 Къапщтэмэ, ноби зи щэхур ядж Мазэм теухуа япэ къэхутэныгъэхэр ди эрэм ипэкIэ III лIэщIыгъуэм хеубыдэ. Античнэ зэманым псэуа Гиппарх къихутат щIымрэ мазэмрэ я зэхуакум километр мин 380-рэ зэрыдэлъыр. Iэмэпсымэ ехьэжьахэр къэунэхуу абы и пэжыпIэр щыуагъэншэу къахута нэужь, абыхэм зэщхьэщыкIыныгъэу яIар мащIэ дыдэщ. Ди эрэм ипэкIэ 270 гъэхэм алыдж философ, математик Самосский Аристарх апхуэдэу къихутащ мазэр щIым нэхърэ хуэдищкIэ зэрынэхъцIыкIур, Галилей Галилео мазэм и щIыIур зэрызэхуэмыдэр - ар бгылъэрэ уэхыу зэрызэхэтыр. Абы къигъэсэбэпа микроскопыр езым къызэрыгуэкI дыдэу зэпкърилъхьауэ арат, арщхьэкIэ абы и зэфIэкIыр щыкIэ нэхъ ину къыщIэкIащ зы илъэскIэ ипэ иту Нидерландхэм къыщагупсыса япэ микроскопым нэхърэ… Апхуэдэ щапхъэхэр гъунэжщ. Гу зылъытапхъэу, зым къигупсысам адрейм пищэу, зы къэралым къыщыунэхуам нэгъуэщI щIыпIэхэм щыпсэу щIэныгъэлIхэм я зэфIэкI халъхьэрэ а япэр ирагъэфIакIуэу гъащIэр къызэриухуэрэ къокIуэкI. АрщхьэкIэ, щIэинхэр, псынащхьэм хуэдэу, яхъумэ, Iуэхум и пэжыпIэр а къыщIэдзапIэм зэрыщыIэр ящIэу.

Тхыдэтххэм къызэрыхагъэщамкIэ, муслъымэн къэралыгъуэхэм я щIэныгъэ гъунапкъэ нэхъ лъагэ дыдэр зыхуэзэр ди эрэм ипэкIэ VIII лIэщIыгъуэрщ. А зэманым абыхэм яIыгъащ Индием къыщыщIэдзауэ Пиреней хытIыгуныкъуэм нэсыху. Апхуэдиз щIыналъэм нэхъыбэу щызекIуэр хьэрыпыбзэрт. Хьэрып хъалифатым и тепщэгъуэм имызакъуэу, абы къэралыгъуэ щхьэхуэурэ зигуэшыжа нэужь, абыхэм я дэтхэнэми мылъкушхуэ халъхьащ щIэныгъэмрэ гъуазджэмрэ я зыужьыныгъэм; мэжджытхэм къыщызэIуахащ къыдэкIуэтей щIэблэр щIэныгъэхэм, динри хэту, куууэ щыхагъэгъуазэ мыдрисэхэр, тхылъ хъумапIэхэр, къалэ нэхъ инхэм обсерваториехэр, щIэныгъэ центрхэр къыщызэIуахащ. Абыхэм щызэхуашэсырт щIэныгъэм дихьэх, зэчий зыбгъэдэлъ ныбжьыщIэхэр.

Хъалиф Хьэрун ар-Рашидрэ абы и къуэ аль-Мамунрэ Багдад «Iущагъым и унэ», нэрыбгэ къулей ФатIимэ аль-Фихри Фес къалэм 859 гъэм Аль-Карауин университет ехьэжьар къыщызэIуахащ. Ар иджыпстуи дуней псом щынэхъыжь еджапIэ нэхъыщхьэхэм ящыщ зыщ.

КъуэкIыпIэ муслъымэн къэралыгъуэхэм я тетыгъуэр XIII лIэщIыгъуэм иухащ, апхуэдизу зызыужьа я къалэхэр монголыдзэм зэхакъута нэужь. Ауэ, зыми емылъытауэ, а лъэхъэнэм щыIа еджагъэшхуэхэм я къэхутэныгъэхэм дуней псом гъуэгу щагъуэтащ икIи абыхэм я фIыгъэкIэ цIыху гъащIэм зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыхихьат.

А зэманхэм псом нэхърэ нэхъыщхьэу щытар еджагъэшхуэхэм я дэтхэнэ зы къэхутэныгъэри хъумэнырт, ахэр дуней псом щызэлъащIысын хуэдэу. Абы папщIэ а лэжьыгъэхэр нэгъуэщI лъэпкъхэм я бзэкIэ зэдзэкIыни хуейт.

 Ислъам къэралыгъуэхэм пхаша щIэныгъэ гъуэгум къыдэкIуэу, лIэщIыгъуэ курытым хиубыда Европэм и щIэинхэри - античнэ тхыгъэхэр - ар зейхэм хуахъумащ. КъухьэпIэ Рим империер зэхакъута нэужь, лIэщIыгъуэ зыбжанэкIэ яфIэкIуэдащ я еджагъэшхуэхэм я IэдакъэщIэкI куэд. Ахэр зауэмрэ зэрыхьзэриймрэ хэтыху, КъуэкIыпIэ хьэрыпхэм я къалэхэм «зэдзэкIакIуэхэм я школхэр» къыщызэIуахащ.

ИщхьэкIэ зи гугъу щытщIа «Iущагъым и унэ» Багдад дэтым IX лIэщIыгъуэм и щIэныгъэлI нэхъ цIырыIуэ дыдэхэм, щхьэкъэIэтыпIэ ямыIэу, Алыджымрэ Сириемрэ я бзэкIэ тха античнэ тхыгъэхэр хьэрыпыбзэкIэ щызэрадзэкIырт. Зэман дэкIри, а зэдзэкIа хъуахэр Европей къэралыгъуэхэм ялъэIэсащ. XI лIэщIыгъуэм Пиреней хытIыгумрэ Сицилиемрэ муслъымэнхэм зауэкIэ къыIэщIаха нэужь, ахэр зыIэрыхьахэм латиныбзэкIэ зэрадзэкIащ икIи апхуэдэ щIыкIэкIэ чыристанхэм яIэщIыхьащ хьэрыпыбзэрэ алыджыбзэкIэ тха библиотекэ нэхъ къулей дыдэхэр.

 Псалъэм папщIэ, ику ит лIэщIыгъуэм хьэрыпхэр «Альмагест»-кIэ зэджэу щыта къэхутэныгъэ лэжьыгъэшхуэу, Птоломей Клавдий иужькIэ зэридзэкIа античнэ тхыгъэхэм я фIыгъэкIэ, астрономие щIэныгъэм зыужьыныгъэ игъуэтащ.

Апхуэдэ къабзэу XI лIэщIыгъуэм Карфаген щыщ Африканский Константин латиныбзэкIэ зэридзэкIащ Гиппократрэ Галенрэ медицинэм теухуа я тхыгъэхэр, къыкIэлъыкIуэ лIэщIыгъуэм абыхэм яхэуващ геометрие хабзэхэм теухуауэ алыдж еджагъэшхуэ Евклид и Iэдакъэ къыщIэкIа «ЩIэдзапIэ» тхыгъэр зэзыдзэкIа, Британием и динырылажьэ Батский Аделард. Уеблэмэ XII - XIII лIэщIыгъуэхэм античнэ философ Аристотель и къэхутэныгъэхэр КъухьэпIэ Европэм зэрынэсар хьэрыпхэм я фIыгъэкIэщ.

«Химие» псалъэр къэтщтэнщи, ар алыджыбзэм ейщ - «гъущI гъэжа» жиIэу аращ. Европэм ар къызэрысар хьэрыпыбзэм хэтущ, «аль» артиклыр щIыгъуу. Алхимик нэхъ цIэрыIуэ дыдэу щытар VIII лIэщIыгъуэм псэуа Джабир ибн Хайанщ. ЛатиныбзэкIэ зэрадзэкIа лэжьыгъэхэм ар Геберу къыхощ, хъалиф Хьэрун ар-Рашид и нэIэм щIэт щIэныгъэлIхэм ящыщт ар. Абы къигупсысащ гъущI къызэрыгуэкIым дыщэ къыхэщIыкIыным теухуа Iэмал (теорие) гъэщIэгъуэныщэ. Абы и къэхутэныгъэу къалъытэ тхъуэбзащхъуэмрэ джынасумрэ (серэмрэ ртутымрэ) зэхилъхьэу, зы гъущI лIэужьыгъуэм нэгъуэщIхэр къытегъэхъукIыныр. ИужькIэ алхимик еджагъэшхуэ, дохутыр Ар-Рази абы ещанэ пкъыгъуэу шыгъур щIигъужащ. А пкъыгъуищри зэрызэхалъхьэ-зэрызэхах мардэ ткIийм елъытауэ гъущI къызэрыгуэкIыр къызэрымыгуэкI хъун хуейуэ аращ.

 Европей къэралыгъуэхэм я щIэныгъэ тхыдэм Джабир ибн Хайан зэрыхэтыр «химием и зэфIэгъэувакIуэущ», армыхъумэ алхимикыукъым икIи абы и IэдакъэщIэкIхэм хабжа лэжьыгъэ мини 3-м щыщу ей дыдэр зэрыхъур сыт хуэдизми ящIэркъым. Уеблэмэ ар а зэманым наIуэ къащIа химие пкъыгъуэхэр мардэ щхьэхуэм тету зэхэдзыным телэжьахэм яхэтауэ жаIэ. Хьэрып щIэныгъэлIхэрщ ижь-ижьыж античнэ зэманым «дистилляцэ» (пкъыгъуэ щхьэхуэхэр зэхэгъэкъэбзыкIыным) елэжьари абы теухуа Iуэху бгъэдыхьэкIэхэр езыгъэфIэкIуари.

- Iуэхур апхуэдэу щыщыткIэ, «пащтыхь аркъэр» («царская водка») къэзыгупсысар Хайану щытын хуейщ, - хуагъэфащэ языныкъуэ щIэныгъэлIхэм икIи тегъэщIапIэ ящIыр а аркъэм дыщэмрэ платинэмрэ зэрыхэткIухьырщ. Абы къыхэкIыу ар ноби къагъэсэбэп, гъущIым хэлъ фIейхэр къыхэгъэкъэбзыкIыным теухуауэ.

Хьэрып алхимикхэм япэу къагупсысащ сернэ, солянэ, азотнэ кислотахэр, содэр, калийр, къищынэмыщIауэ, япэ лабораторие къэхутэныгъэхэри зыублар ахэрщ. ЖыпIэнурамэ, ику ит лIэщIыгъуэм хьэрып щIэныгъэлIхэм яIа зэфIэкI телъыджэхэрщ нобэрей щIэныгъэр ипэкIэ зыгъэкIуэтари. Абыхэм къызэранэкIа щIэинхэм я фIыгъэкIэ гъущI лIэужьыгъуэщIэхэр къожьэ, хущхъуэгъуэхэр къоунэху.

Ибн аль-Хайсам (тхыдэм зэрыхэтыр Альгазенщ) «оптикэм и адэ»-кIэ йоджэ. ГъащIэм и лъэныкъуэ куэдым хэзыщIыкI еджагъэшхуэт ар - инженерт, математикт, астрономт, ауэ, зэрымыщIэкIэ, и гущхьэзэтелъагъым ихьыж пэтащ. Мысырым и хъалифыр къигъэгугъащ абы, Асуан къалэм пэмыжыжьэу, Нил псым кIэнауэ щиухуэну: псыр къиурти, хъуреягъыр илъэсырт, Iэмал хуамыгъуэту. Iуэхур къыщыхъуар X лIэщIыгъуэрщ. Иджыпсту псоми ящIэ Асуан кIэнауэ ин зэрыщыIэр. АтIэ, а зэманым хъалифыр къэзыгъэгугъа ибн аль-Хайсам щIыпIэр зригъэлъагъуу, Iуэхум зэрыпэмылъэщынур къыгурыIуа нэужь, шынэжщ, и акъылым икIауэ зигъэIури, Iуэхум къелащ, и закъуэу пэш зэв цIыкIу гуэрым хъумакIуэ иIэу щIаубыдэри.

Абдежым къэхъуащ Хайсам хьэщыкъ зыщIа зы Iуэхугъуэ: зы гъуанэ цIыкIукIэ камерэм къыщIидза нэху тIэкIум блыным кIэридзащ пэш щIыбымкIэ къыщытым и теплъэ зэгъэдзэкIар. Нэрылъагъур телъыджэ щыхъуат абы. Зэман дэкIауэ, ар гъэрыпIэм щызыIыгъа хьалифыр дунейм ехыжа нэужь, еджагъэшхуэм и къэхутэныгъэхэм пищащ. Хайсан хузэфIэкIащ античнэ еджагъэшхуэхэм пэжу ягугъа Iуэху еплъыкIэр (цIыхум и нэм хъуреягъыр езыгъэлъагъур езым и нэм къыщIих нурыр арауэ къалъытэрт) лъэныкъуэкIэ иригъэкIуэтэкIын. «Оптикэм и адэм» дуней псом хьэкъ ящищIащ нурыр линэ занщIэм тету нэм щIидзэу зэрыарар. Хайсам зыщIэса камерэм нурым щигъуэта зэхъуэкIыныгъэрщ иджырей сурэттех аппаратхэм къежьапIэ хуэхъуар. XI лIэщIыгъуэм абы къигупсысам щIэныгъэкIэ пэлъэщу, щыпащэфар XVII лIэщIыгъуэм хыхьа нэужьщ. Абы къыкIэлъыкIуащ Кеплер, Ньютон сымэ.

Медицинэ и лъэныкъуэкIи нэхъ мащIэ яхузэфIэкIакъым муслъымэн еджагъэшхуэхэм. Куэдыр щыгъуазэщ X-XI лIэщIыгъуэхэм псэуа философ, усакIуэ Абу Али ибн Синэ иIа зэфIэкIхэм; уз зэрыцIалэхэм куууэ кIэлъыплъа нэужь, абы къыгурыIуат ахэр зэбгрызых пкъыгъуэ мынэрылъагъухэр хьэуам, псым зэрыхэтыр, абы къыхэкIыуи сымаджэхэр хъужыху, щхьэхуэу Iыгъын зэрыхуейр.

XIII лIэщIыгъуэм псэуа, Сирием щыщ дохутыр ибн ан-Нафис лъым къызэрикIухь хъурей мыиныр (малое кровообращение) япэу къихутащ. Европэм щыщ Сервет Мигелрэ Гарвей Уильямрэ ар къыщагупсысар лIэщIыгъуищ-плIы дэкIыжа нэужьщ.

X лIэщIыгъуэм Кордовэм щыпсэуа Абу-л-Касимэ аз-Захрави, (Абулькасис) «зэгъэтIылъэкIыпIэ зимыIэ хирургием и тхьэмадэ» зыфIащам, операцэ зэмылIэужьыгъуэхэр зэрищI Iэмэпсымэу 200-м нэс иIащ, езым и IэкIэ ищIахэри яхэту. Абы уIэгъэр е емыкIуэн папщIэ япэу кIэригъэсхьэн щIидзащ, гемофилие узыфэр адэхэм къабгъэдэкIыу бынхэм зэрахуэкIуэр, сэкъат зыгъуэта лъынтхуэр зэрыпхэн хуей Iэмалыр къигупсысащ, Амбруаза Пере илъэс 600-кIэ ипэ иту.

Псом ящхьэщ, дунеймрэ цIыхумрэ зыпхыкIа зэрыхьзэрий инхэми емылъытауэ, ижь зэманым щыIа еджагъэшхуэхэм къагъэна къэхутэныгъэхэр лъэпкъ псоми зэхуэдэу зэрахъумар.