Шахмат тажым игъэбжьыфIа цIыхубзхэр

ШахматхэмкIэ цIыхубзхэм я дунейпсо чемпионатхэр 1927 гъэм щыщIэдзауэ ирагъэкIуэкI. Совет Союзыр щыIэхункIэ ди къэралым щыщхэм тепщэныгъэр абы зэи щаутIыпщакъым. СССР-р лъэлъэжа иужькIэ зэ закъуэщ Урысей Федерацэм шахмат тажыр цIыхубзхэм къыщыхуахьыфар – гуапэщ ар Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэ Налшык къызэрыщыхъуар. Иджы бжьыпэр нэхъ зыIыгъыр Китайм и шахматисткэхэращ. Нобэ щыгъуазэ фыхуэтщIынщ цIыхубзхэм ящыщу нобэр къыздэсым дуней псом и чемпион хъуа цIыху 16-м.

Зыми химыгъэщIэфауэ дунейм ехыжа Менчик

Менчик Верэ Урысей империем и къалащхьэм 1906 гъэм къыщалъхуами, и адэр чехт, и анэр инджылызт. Шахмат джэгун Мэзкуу щызэригъэщIащ и ныбжьыр илъэсибгъум иту. 1921 гъэм и адэ-анэм дэщIыгъуу Инджылызым Iэпхъуащ икIи зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэм хэту хуежьащ, мыгувэуи къэралым пашэныгъэр щиубыдащ. 1927 гъэм Лондон щекIуэкIа шахматхэмкIэ япэ дунейпсо чемпионатым шэч къызытумыхьэн текIуэныгъэ къыщихьащ, и хьэрхуэрэгъур пщIэнейрэ хигъащIэри. Зэхьэзэхуэ куэдым (Германием, Чехием, США-м, Польшэм, Швецием, Аргентинэм, Голландием) и шахмат тажыр щихъумащ икIи, зыми къыхимыгъэщIауэ, 1944 гъэм дунейм ехыжащ, фашистхэм Лондон бомбэхэр щыхадзэм къытехуэри.
1929 гъэм щыщIэдзауэ цIыхухъухэм я зэхьэзэхуэхэми хэту хуежьащ. А лъэхъэнэм къызэрагъэпэщащ «Менчик Верэ и клуб» - шахмат щыджэгукIэ цIыхубзхэр зэфIэкIа цIыхухъу цIэрыIуэхэр абы хагъэхьэ. Менчик Верэ и цIэр фIащащ цIыхубзхэм ирагъэкIуэкI Дунейпсо Шахмат Олимпиадэхэм щытекIуа командэм ират кубокым. Ар 1957 гъэм щыщIэдзауэ ирагъэкIуэкI.

Зауэ нэужь лъэхъэнэм

ШахматхэмкIэ дунейпсо зэпеуэхэр щызэхаублэжар ЕтIуанэ дунейпсо зауэр иухри, абы къихьа насыпыншагъэхэр мащIэу ягъэкIуэдыжа иужькIэщ. 1949 гъэм Мэзкуу щызэхэта чемпионатым щытекIуащ совет шахматисткэ Руденкэ Людмилэ. ИлъэсиплI дэкIри, шахматхэмкIэ ещанэ дунейпсо чемпион хъуащ Быковэ Еленэ. КъыкIэлъыкIуа илъэсипщIым абы шахмат тажыр щыIащIахар зэ закъуэщ. 1956 - 1958 гъэхэм еплIанэ дунейпсо чемпионкэу щытащ нэгъуэщI ди хэкуэгъу Рубцовэ Ольгэ. АдэкIэ куржы (грузин) шахматисткэхэм я тепщэныгъэм щIидзащ.

Куржыхэм я тепщэныгъэ

1962 гъэм щыщIэдзауэ 1991 гъэ пщIондэ ШахматхэмкIэ дунейпсо чемпиону щытар Куржым щыщ цIыхубзхэращ. Япэ илъэс пщыкIухым шахмат тажыр зэрихьащ Гаприндашвили Нонэ, къыкIэлъыкIуэ илъэс 13-м - Чибурданидзе Майе.
Совет, куржы шахматисткэ Iэзэ Гаприндашвили Нонэ 1941 гъэм накъыгъэм (майм) и 3-м Зугдиди къалэм (Грузие) къыщалъхуащ. ЦIыхубзхэм я деж шахматхэмкIэ етхуанэ дунейпсо чемпионщ.
Шахмат джэгуным и дэлъхухэм ирагъэсащ икIи и ныбжьыр илъэситху щыхъуам абыхэм ефIэкIыжащ. ЦIыхубзхэм ящыщу япэ дыдэу дунейпсо гроссмейстер хъуащ 1976 гъэм. ЦIыхухъухэми яхэту зэхьэзэхуэ инхэм зыкъыщигъэлъэгъуащ икIи мызэ-мытIэу абыхэм щытекIуащ. Ар къалъытэри, зэи къэмыхъуауэ бзылъхугъэм «цIыхухъухэм я дунейпсо гроссмейстер» цIэр 1978 гъэм къыфIащащ.
«Шахмат Оскарыр» япэу зрата цIыхубзыр Гаприндашвили Нонэщ. Дунейпсо шахмат федерацэм (ФИДЕ)-м и цIыхубз комиссэм и унафэщIу, Куржым и Лъэпкъ олимп комитетым и президенту щытащ. Абы и цIэр фIащащ Куржым къыщыщIагъэкI дыху лIэужьыгъуэм.
Чибурданидзе Майе - совет, куржы шахматискэщ. 1961 гъэм щIышылэм (январым) и 17-м Кутаиси (Грузие) къыщалъхуащ. ЦIыхубзэм я деж шахматхэмкIэ еханэ дунейпсо чемпионщ. Шахмат Олимпиадэхэм бгъуэ щытекIуащ - тхуэ СССР-м и командэ къыхэхам хэту, плIэ Куржым и цIэкIэ.
И ныбжьыр илъэс пщыкIутI хъуауэ арат Чибурданидзе Совет Союзым и командэ къыхэхам щыхагъэхьам икIи япэу къыпэщIэхуа Югославием щыщ спортсменкэм джэгугъуиплIми щытекIуащ. Илъэс пщыкIубл щрикъуам зэIущIэ 500-м нэблагъэ иригъэкIуэкIат, СССР-м щытекIуат, дунейпсо чемпионкэ Гаприндашвили дэджэгуну хуитыныгъэ къихьат, ЩIы хъурейм щынэхъ лъэщыр зэхэгъэкIа хъун папщIэ Пицундэ (Грузие) 1978 гъэм щекIуэкIа зэIущIэм Майе псынщIэ дыдэу япэ щищащ икIи 8,5 - 6,5-уэ щытекIуэри, дунейпсо чемпионкэ хъуащ.
Гаприндашвили хуэдэу цIыхухъу зэпеуэхэми куэдрэ хэтащ икIи щытекIуащ. Абыхэм иужькIэ «цIыхубз Фишер»-кIэ къеджэ хъуащ.

Китай бзылъхугъэхэм я зэфIэкI иныр

Цзюнь Се шахмат пащтыхьу пIалъитIкIэ щытащ: 1991 - 1996, 1999 - 2001 гъэхэм. Шахмат чемпионыгъэр абы 1996 гъэм Полгар Жуже зыIэщIригъэхащ, арщхьэкIэ илъэсищ нэхъ дэмыкIыу дунейм щынэхъ лъэщ хъужащ, Венгрием щыщ шахматисткэм и тажыр ихъумэжыну зэрыхуэмеям къыхэкIыу.
2001 гъэм и кIэухым цIыхубзхэм я дунейпсо чемпионатыр Мэзкуу щекIуэкIащ. Нокаут-системэм тету ар къызэрагъэпэщати, Цзьюн Се абы хэтакъым. Дунейпсо чемионкэщIэ хъуащ Китайм щыщ Чэнь Чжу. Ар ефIэкIащ хуабжьу ерыщу къыпэщIэта ди хэкуэгъу Костенюк Александрэ. Абыхэм я зэныкъуэкъуныгъэм щызэрытемыгъэкIуа зэIущIэ къыщыхъуакъым икIи нэхъ лъэщыр тай-брейккIэ зэхагъэкIауэ аращ.
Илъэсищ дэкIри Элиста зи чэзу чемпионатыр щызэхэтащ. Абы кърихьэлIакъым шахмат тажыр зыIэщIэлъыр. Болгарием къикIа Стефановэ Антоанетэ ди хэкуэгъу Ковалевская Екатеринэ хигъащIэри, зи чэзу дунейпсо чемпионкэ хъуащ.
2006 гъэм Китайм и тепщэныгъэр цIыхубз шахматхэм щызыIэригъэхьэжащ. Юйхуа Сюй Галлямовэ Алисэ ефIэкIащ. АрщхьэкIэ шахмат тажыр абы зэрызэрихьэфар илъэситIкIэщ.

Къэбэрдей-Балъкъэрыр зыхуэугъурла Костенюк

Урысей Федерацэм и шахматисткэхэм ящыщу иджыри къэс дунейпсо чемпионкэ хъуфар Костенюк Александрэ и закъуэщ. 2008 гъэм ар ефIэкIащ Ифань Хоу икIи ЩIы хъурейм щынэхъ лъэщу ягъэIуащ.
Костенюк Александрэ 1984 гъэм Пермь къалэм (Урысей Федерацэ) къыщалъхуащ. ЦIыхубзхэм ящыщу шахматхэмкIэ епщыкIутIанэ дунейпсо чемпионкэщ. И ныбжьыр илъэсиблым иту Мэзкуу и чемпионатым щытекIуащ. Урысей Федерацэм, Швейцарием, Европэм мызэ-мытIэу щынэхъыфIащ. Дунейпсо Шахмат Олимпиадэхэм щэнейрэ я чемпионщ. ЦIыхубзхэм ящыщу епщIанэу цIыхухъухэм я дунейпсо гроссмейстерхэм яхыхьащ. И ехъулIэныгъэ нэхъыщхьэр Налшык къалэм щызыIэригъэхьащ - Китайм къикIа Ифань Хоу финалым щыхигъащIэри, дунейпсо чемпионкэм и шахмат тажыр щхьэратIэгъащ, адыгэ фащэр екIупсу щыгъыу.
Костенюк Александрэ хуабжьу щаIэтащ Къэбэрдей-Балъкъэрым икIи ди республикэм и Президенту абы щыгъуэм щыта Къанокъуэ Арсен тыгъэ лъапIэхэр къыхуищIащ. ИпэкIи иужькIи Урысей Федерацэм щыщ цIыхубзхэр афIэкIа дуней псом щытекIуакъым. И чэзу мыхъуауэ пIэрэ а зэхьэзэхуэ иныр аргуэру Налшык щрагъэкIуэкIыну? Хэт ищIэн, итIанэ ди цIыхубзхэр иджыри текIуэнкIэ хъунт, адыгэщIым къарурэ зэфIэкIрэ къыхалъхьэу?!

АдэкIэ дыдейхэр хэмыту

2010 гъэм щыщIэдзауэ Урысей Федерацэм и цIыхубзхэр шахмат тажым пэгъунэгъуи хъуакъым. ЯпэщIыкIэ нэхъ щIалэу дыдэу, илъэс пщыкIух фIэкIа иримыкъуауэ, дунейпсо чемпионкэ хъуащ Ифань Хоу. КъыкIэлъыкIуэу я насып къикIащ Украинэм щыщхэу Ушенинэ Аннэрэ Музычук Мариерэ. Абыхэм зэкIэлъхьэужьу 2012, 2015 гъэхэм шахмат тажыр зыIэрагъэхьащ.
АдэкIэ аргуэру Китайм и цIыхубзхэм бжьыпэр яубыдыжащ. 2017 гъэм Чжуньи Тань дунейпсо чемпионкэ хъуащ. Нэгъабэ ар ихъуэжащ Вэньцзюнь Цзюй.

 

Жыласэ Заурбэч.
Поделиться:

Читать также: