(Футболист Iэпщэ Александр и гъащIэм теухуа япэ Iыхьэ.)
Дыгъэгъазэм и 19-м ди республикэм щагъэлъэпIэнущ Совет Союзымрэ Урысей Федерацэмрэ футболымкIэ я чемпион, Къэбэрдей-Балъкъэрым физическэ щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Iэпщэ Александр къызэралъхурэ илъэс 80 зэрырикъур.
Топджэгум ди лъэпкъэгъухэм я деж зыщиужьынымкIэ мыхьэнэшхуэ дыдэ иIащ блэкIа лIэщIыгъуэм и 30 гъэхэм и кIэухым Къызбрун Езанэ (иджы ХьэтIохъущыкъуей) къуажэм къыщалъхуа Iэпщэ Александр и зэфIэкIым. Ар ящыщащ къэралым щекIуэкI зэхьэзэхуэм хэтын папщIэ 1959 гъэм япэ дыдэу ди республикэм къыщызэрагъэпэща «Спартак» (Налшык) футбол командэм хагъэхьахэм. Iэпщэ Александрщ зэи къэмыхъуауэ дэ тщыщу Совет Союзым и чемпион хъууэ 1964 гъэм «СССР-м спортымкIэ и мастер» цIэр къызыфIащар. Аращ Налшык и «Спартак»-м и пашэу щытар, къыкIэлъыкIуэ 1965 гъэм япэ дыдэу ди командэр Урысей Федерацэм и чемпион щыхъуам. А псоми къыхэкIыу дэ къэтлъытащ къыкIэлъыкIуэ ди къыдэкIыгъуищыр Iэпщэ Александр тедухуэну.
ЛIакъуэм къыпызыща ХьэтIохъущыкъуейм щыщ Шурэ
…Гъунапкъэншэт Iэпщэхэ я унагъуэм къихъуа гуфIэгъуэр. ГущIэгъуншэу и бынхэр ягъэкIуэда иужькIэ, Елджэрыкъуэ и къуэ нэхъыщIэ Ладин щIалэ къыхуалъхуат. Адэми адэшхуэми а махуэ лъапIэр я нэгу щIэкIакъым, ауэ шэч зыхэмылъращи, я псэр щыгуфIыкIащ я лIакъуэр хэзымыгъэгъуэщэжын щIалэ къазэрыщIэхъуам.
Къызбрун Езанэм (1920 - 2004 гъэхэм ХьэтIохъущыкъуейм а цIэр зэрихьащ) пэмыжыжьэу Бахъсэн ГЭС-р и гуащIэгъуэу щаухуэрт. Зи автономиер зэфIэувагъащIэ Къэбэрдей-Балъкъэр областыр абы бэкIэ щыгугъырт - электрокъарур яIэ зэрыхъуу унэхэм «Ильич и нурыр» къыщыблэнут, цIыху минхэр щылэжьэну фабрикэхэмрэ заводхэмрэ къызэIуахынут... Совет Союзышхуэм и щIыпIэ куэдым къикIа, лъэпкъ куэдым ящыщ IэщIагъэлIхэм гидроэлектростанцыр тхуаухуэрт. Абыхэм мымащIэу узыщрихьэлIэ «Шурэ» цIэр Iэпщэхэ я Iыхьлыхэм ящыщ гуэрым хуабжьу игу ирихьащ икIи къалъхуагъащIэм фIригъэщащ.
Iэпщэ Шурэ (Сашэ, Александр) къыщалъхуа илъэсым нэхъ къытеувыIэн хуейуэ къыщIэкIынщ. Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, абы и адэ Ладин 1937 гъэм фокIадэм (сентябрым) и 29-м етIуанэу ягъэтIысащ икIи мазитху дэмыкIыу, мазаем (февралым) и 21-м, лъэхъуэщым илIыхьащ. Абы къыхэкIкIэ Iэпщэ Александр къыщалъхуар 1938 гъэм и гъатхэм нэхърэ нэхъ кIасэкъым. Ар дунейм къыщытехьауэ ирагъэтхауэ щыта 1939 гъэм дыгъэгъазэм (декабрым) и 19-р къыщIыхахам и щхьэусыгъуэр Тхьэм ещIэ, абы и Iыхьылхэм ар къыджаIэфакъым. Апхуэдэу щыт пэтми, къызэралъхуам и щыхьэт тхылъым итыр тегъэщIапIэ тщIынщ.
Анэми шыпхъу нэхъыжьхэми щIалэ цIыкIур щIым нагъэсыртэкъым. Абыхэм я гуфIэгъуэшхуэт, Ладин зэрыщIэхъуэпсауэ, пыIэ зыщхьэрыгъ цIыхухъу я унагъуэм къызэрихъуэжар. Пэжщ, егъэлеяуэ ягъэфIэнуи Iэмал яIащэтэкъым - гъащIэ гугъум ерагъкIэ хэпсэукIыфу арат. А псом ищIыIужкIэ куэдым хьэзаб мыухыжхэр къахуэзыхьа, цIыху мелуанхэр зыхэкIуэда Хэку зауэшхуэми мыгувэу къыщIидзащ. ИужькIи нэхъ тыншакъым - зауэм зэтрикъутахэр зэфIэгъэувэжын, гъащIэр зэтеухуэжын хуейт. Абыхэм жэщ-махуэ жамыIэу балигъхэри зи къарур зэпцIа къудей ныбжьыщIэхэри псэхугъуэ имыIэу телажьэрт. Мис апхуэдэу екIуэкIащ Iэпщэ Шурэ и сабиигъуэр.
Школым зэрыщыIа зэманри зэрыхъукIэ ягъэкIуащ. ЗэрахузэфIэкIкIэ ирагъаджэрт, зэрыхуейуэ щIэныгъэ зрагъэгъуэтырт. ГурыфIыгъуэр физкультурэм и дерсхэрт - абыхэм урикъухукIэ топ ущыджэгу хъурт. Футболыр апхуэдизкIэ сабийхэм фIыуэ ялъэгъуати, дакъикъэ зыбжанэ нэхъ мыхъуми къазэрыхудэхуэу хъыданыжькIэ куда «топыр» кърахуэкIырт.
Къызэралъхурэ цIыхухъу закъуэу Шурэ унагъуэм исащ. Абы ихь жэуаплыныгъэр игъэбагъуэрт. Хадэр къатIынуми, мэзым пхъэгъэсын кърашынуми, нэгъуэщI лэжьыгъэ хьэлъэ гуэр ягъэзэщIэнуми ар езым и пщэм къыдэхуэу къилъытэрт. КъищынэмыщIауэ, ищIэрт и анэми шыпхъухэми я щIэгъэкъуэну, къыщхьэщыжакIуэу зэрыщытын хуейр. И гъащIэр иухыхукIэ ар абы тетащ.
Унагъуэ Iуэхухэмрэ еджэнымрэ Шурэ зэман куэд къыхуагъанэртэкъым. АрщхьэкIэ апхуэдэ къызэрыхукъуэкIыу, и ныбжьэгъухэм я гъусэу ныджэм къыщыхутэрти топыр ирахужьэрт, уеблэмэ шхэн зэрыхуейр щыщыгъупщэж къэхъуу.
Курыт еджапIэр ехъулIэныгъэкIэ къиуха иужькIэ Iэпщэ Сашэ щIыщIэр къэзыIэтхэм я гъусэу Къэзахъстаным кIуащ. Зэрыкъэралу а Iуэхугъуэм зэщIищтат. Коммунист партым и ЦК-м и Iэтащхьэ къулыкъур а лъэхъэнэм зылъыса Хрущёв Никитэ псори къигъэгугъат щIыщIэхэр къаIэтрэ абыхэм нартыхурэ гуэдзрэ куэду щыхасэмэ цIыхухэр - ерыскъыпхъэкIэ, Iэщхэмрэ джэдкъазхэмрэ - мэкъумылэрэ IускIэ пэрыхьэту къызэгъэпэща хъуну. Саши гурэ псэкIэ а Iуэхугъуэр диIыгъащ икIи «ЩIыщIэр къызэриIэтам папщIэ» медалыр къыхуагъэфэщауэ къигъэзэжащ.
Iэпщэ Александр сыт щыгъуи унэгуу щытащ. Дэнэ кIуэми, куэдрэ щымыIэфу, ар и унэ къекIуэлIэжырт. Япэ дыдэу адэжь лъапсэр зэман кIыхькIэ ибгынэу Къэзахъстаным и губгъуэхэм къыщыхутам псом хуэмыдэу быдэу зыхищIащ Къэбэрдейм къыщигъэна и Iыхьлыхэр абы и дежкIэ хуабжьу зэрылъапIэр. Мазищ дэкIри, абы Къызбрун Езанэм къигъэзэжащ.
Шурэ и гъащIэм мыхьэнэшхуэ щиIащ и адэ къуэшым и къуэ Алий. Ар езыр зэрысабийрэ топджэгум дихьэхауэ зэфIэкI хъарзынэ зиIэ щIалэ Iэчлъэчт. Алийщ Шурэ Тырныуаз лэжьапIэ шахтым зыгъэувар икIи и къуэш нэхъыщIэм футболым хуиIэ фIылъагъуныгъэр зыхэзыщIэу езыр зыхэт щIыпIэ командэм хэзышар. АдэкIэ Iуэхум хэлъ щыIэт?! Къэбэрдейм щызэлъэщIысащ Тырныауз щыщ Шурэ и топ джэгукIэ телъыджэм и хъыбарыр. ИкIи Совет Союзым щекIуэкI зэхьэзэхуэм хыхьэну зэи къэмыхъуауэ 1959 гъэм ди республикэм Iэмал къыщратым зэхуашэса Налшык и «Спартак»-м ди лъэпкъэгъухэм ящыщу Наурзокъуэ Юрэ, Iэпщэ Александр, Лий Руслан сымэ ирагъэблэгъащ. Ахэращ адыгэхэр дэзыхьэх топджэгум и лъабжьэр зыгъэтылъар.
1959 гъэм мэлыжьыхьым (апрелым) и 18-р Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм хыхьащ - ди республикэм и щIыхьыр зыхъумэ командэ япэ дыдэу къэралпсо утыку ихьащ. Совет Союзым футболымкIэ щекIуэкI зэхьэзэхуэм и «Б» классым Налшык и «Спартак»-м хьэрхуэрэгъу къыщыхуэхъуащ Кавказ Ищхъэрэмрэ Кавказ АдрыщIымрэ я гуп лъэщхэр. Ереван и «Спартак»-р, Грознэ и «Тэрчыр», Краснодар и «Кубань»-р, Кутаиси и «Торпедо»-р, Дон Iус Ростов и «Ростсельмаш»-р, Баку и «Нефтяник»-р, нэгъуэщIхэри налшыкдэсхэм я япэ ныкъуэкъуэгъухэм ящыщащ.
Зэхьэзэхуэр щIидзэным мазэ зыбжанэ иIэжу ди республикэм псалъэмакъыу щекIуэкIым я нэхъыбэр зытеухуар Налшык и «Спартак»-р къэралпсо утыку зэрихьэнурат. Совет Союзым и адрей командэхэм дыдейхэр дауэ ядэхъуну? «Спартак»-м хэт сымэ хагъэхьэнур? ДамыгъэукIытэну пIэрэ? Апхуэдэ упщIэхэр я куэдт футболым дихьэххэм.
Япэ зэIущIэр щекIуэкIыну махуэм, джэгум щIидзэным иджыри сыхьэт зыбжанэ иIэжу, цIыхухэр уэру Налшык и «Спартак» стадионым къекIуалIэу хуежьащ. Мы Iуэхугъуэшхуэм и хьэтыркIэ къалэм и промышленнэ IэнатIэхэм лэжьэгъу махуэр щагъэкIэщIащ, къуажэ, хозяйственнэ унафэщIхэм хэти автобусхэр, апхуэдэ зимыIэхэм хьэлъэзешэ автомашинэхэр хухахащ топджэгум кIуэну хуейхэр зэIущIэм ирихьэлIэн папщIэ. Дауи, стадионым IэпэдэупIэ имыIэу цIыхур из хъуат.
ЗэIущIэм и судья нэхъыщхьэм командэхэр губгъуэм кърешэ. Абыхэм щыту Iэгу хуоуэ стадионым ис цIыху минипщIхэр. Псом хуэмыдэу ахэр дэрэжэгъуэм къызэщIеIэтэ я лъахэгъухэу Наурзокъуэ Юрэ, Iэпщэ Александр, Лий Руслан сымэ я цIэр дикторым къыщриIуэкIэ.
А пщыхьэщхьэм ди «Спартак»-м япэ текIуэныгъэр къихьащ. Абы «Ширак»-р 2:1-уэ хигъэщIащ. Республикэм и щIыпIэ псоми къикIауэ стадионым щызэхуэса цIыху минхэм я дэрэжэгъуэр къыпхуэмыIуэтэнт. А гуфIэгъуэр абыхэм я унагъуэхэм, гъунэгъухэм, лъэпкъхэм, лэжьапIэхэм зэдахьат икIи топджэгум зэрыщыIамрэ зэIущIэр зэрекIуакIамрэ теухуа хъыбархэр щIэгъэтхъауэ яIуэтэжырт. Яхуэухыжыртэкъым «Спартак»-м хэт адыгэхэм ятепсэлъыхьыныр. Куэдым и гугъу ящIырт ермэлыхэм я гъуащхьауэхэм кIуапIи-жапIи езымыта Тырныауз щыщ щIалэщIэм. Хэти абы ШурэкIэ, хэти СашэкIэ еджэрт, ауэ абы зыми зригъэхъуэжыртэкъым - ар цIыхухэм фIыуэ ялъэгъуат.
ЯпэщIыкIэ Iэпщэ Александр гъуащхьэхъумэу «Спартак»-м хагъэхьащ. А IэнатIэр абы игу ирихьыщэу щытауэ пхужыIэнукъым. АрщхьэкIэ дзыхь къыхуащIа къалэныр къикIуэт имыщIэу игъэзащIэрт. Абы щыгъуэми нэрылъагъут ар ебгъэрыкIуэныгъэм къызэрыхуигъэщIар икIи къыщыхъу щыIэт къемыдэIуэжу и лъакъуэхэм ипэкIэ щахь. Апхуэдэ нэхъуеиншагъэм гъуэгу етын хуейуэ арат. Тренерхэми а Iуэхугъуэм гу лъамытэу къэнакъым - къыкIэлъыкIуэ илъэсым Налшык и «Спартак»-м и гъуащхьауэ хъуащ Iэпщэ Александр.
Ди командэм хэту Iэпщэм япэ топыр дигъэкIащ 1959 гъэм мэкъуауэгъуэм (июным) и 24-м. Абы теухуауэ газетхэм къытрадза тхыгъэхэм ящыщ зым дыкъыщоджэ: «Къэралым и чемпионатым и «Б» классым хэт командэхэм я зэхьэзэхуэм и япэ къекIуэкIыгъуэр иухащ. ЕтIуанэм щIидзэным ипэ къыхуэу Совет Союзым и кубокыр къэхьыным теухуа зэIущIэхэр ирагъэкIуэкIащ. Абы Налшык и «Спартак»-ри иджы хэтщ. Япэ дыдэ зэIущIэм ди щIалэхэм хьэрхуэрэгъу къахуэхъуащ Грузием и Кутаиси къалэм къикIа «Торпедо» командэ лъэщыр.
Мыхэр мэкъуауэгъуэм и 23-м зэIущIащ. АрщхьэкIэ текIуар яхузэхэгъэкIатэкъыми, къыкIэлъыкIуэ махуэм етIуанэу зэпэщIэувэн хуей хъуащ.
Аргуэрыжьти, етIощIанэ дакъикъэр хьэщIэхэм яхуэугъурлакъым. Iэпщэ Александр дахэ дыдэу топ яхудигъэкIащ. Мыгувэу Чистохваловым ар игъэбэгъуащ.
«Торпедо»-м бжыгъэр 2:1-м хуигъэкIуэну хузэфIэкIа пэтми, налшыкдэсхэр убыдыпIэгъуейт. ЯпэщIыкIэ «Спартак»-р 3:1-уэ япэ ищащ. КъыкIэлъыкIуэу Iэпщэм кърита топыр Костиным дигъэкIащ. КIэух бжыгъэр зыгъэувар Iэпщэ Александрщ. Ди щIалэхэр 5:2-уэ текIуэри, СССР-м и кубокым щIэбэнынухэм къахэнащ».
Чемпионатым ипкъ иткIэ Iэпщэр къыщыхэжаныкIар нэхъ иужьыIуэкIэщ. Тбилиси и щIыпIэ «Локомотив»-м щыдэджэгуу фокIадэм (сентябрым) и 9-м хэгъэрейхэм я гъуэр хигъэщIащ. Абы ирихьэлIэу ди щIалэхэм 0:4-уэ фIахьырт икIи Сашэ къигъэлъэгъуащ зэи и лъэр зэрыщIэмыхур икIи зэрызимытыр.
Налшык и «Спартак»-р союзпсо зэхьэзэхуэм япэу щыхыхьа 1959 гъэм Iэпщэ Александр джэгугъуэ 26-м щыщу 25-м хэтащ. Ар и щыхьэтщ командэщIэм абы и зэфIэкIыр къызэрыщалъытар. КъыкIэлъыкIуэ илъэсхэм Iэпщэм и Iэзагъым хэпщIыкIыу хигъэхъуащ. Сашэ къарууфIэм и мызакъуэу, ики техникэкIи лъэрызехьэт. Мыгувэу абы теухуа хъыбарыр ди къэралым и къалащхьэ Мэзкууи нэсащ. 1961гъэм екIуэкI зэхьэзэхуэм и гуащIэгъуэу Iэпщэ Александр ирагъэблэгъащ я зэфIэкIымкIэ дуней псом цIэрыIуэ щыхъуахэу Яшиныр, Царёвыр, Численкэ, Кесаревыр, Соловьёвыр, нэгъуэщIхэри зыхэт «Динамо»-м.
Яшиныр гъуащхьэтету, Iэпщэр ебгъэрыкIуэу
1961 гъэм екIуэкIа Совет Союзым и чемпионатыр Мэзкуу и «Динамо»-м, щабэу жытIэнщи, щIагъуэу къыщIидзакъым. Уей-уей жезыгъэIэ футболист цIэрыIуэ дыдэхэр щызэхуэса командэр турнир таблицэм и кIэух увыпIэхэм ящыщ зым къыщыхутащ. ИкIэщIыпIэкIэ хэкIыпIэхэр къэхутэн, Iуэхур гъэтэмэмыжын хуейт. Абы къыхэкIыу япэ къекIуэкIыгъуэр иуха иужькIэ зэхьэзэхуэр зэрызэпагъэуар къагъэсэбэпри, «Динамо»-р зыгъэлъэщыну къалъыхъуэу хуежьащ. Апхуэдэу къыщIэкIыфынур къалъытащ Налшык и «Спартак»-м и гъуащхьауэ Iэпщэ Александр. Арати, адыгэ щIалэщIэр «Б» классым и командэ къызэрыгуэкIым къыхашри, лигэ нэхъыщхьэм «вагъуэ защIэкIэ зэщIэбла» и гуп цIэрыIуэм хагъэхьащ. Абы и пщIыхьэпIи къыхэхуэнтэкъым Совет Союзым и командэ къыхэхам ираджэ сыт и лъэныкъуэкIи щапхъэу къилъытэ футболист гъуэзэджэхэм я гъусэу зэгуэр джэгупIэ губгъуэм къихьэну. АрщхьэкIэ апхуэдэу къэхъуащ. 1961гъэм екIуэкIа зэхьэзэхуэм и етIуанэ къекIуэкIыгъуэм Мэзкуу и «Динамо»-м и гъуащхьауэу щытащ Iэпщэ Александр. Командэ цIэрыIуэм и гъуэр ихъумэрт иужькIэ (1964 гъэм) Европэм и футболист нэхъыфIу къалъытэу «дыщэ топыр» зрата Яшин Лев.
Къэралым и къалащхьэм зэуэ къыщыхута Iэпщэ Александр «Динамо»-м хэзэгъэнымкIэ хуабжьу сэбэп хъуащ Яшиныр сыт щыгъуи ихъуэжыну хьэзыр Беляев Владимир. Сашэрэ абырэ зы къуажэм, Къызбрун Езанэм, къыщалъхуауэ къыщIэкIащ икIи ар къыщащIари щызэрыцIыхуари Мэзкуущ. А тIур, дауи, псынщIэ дыдэу зэныбжьэгъу хъуащ икIи псэухукIэ зэрыгъэпэжащ.
Къэралым и футболист цIэрыIуэхэм къахэхута Iэпщэ Александр тхыдэ къулей зиIэ «Динамо»-м псынщIэ дыдэу хэзэгъащ. Техникэ и лъэныкъуэкIэ къыдэджэгухэм къапикIуэтми, и зэфIэкI псори Iуэхум зэрыхилъхьэмрэ къикIуэт зэримыщIэмрэ и лъэр ягъэбыдащ. Тренерхэми футболистхэми абы дагъуэ къыщIыхуащIын щыIэтэкъым.
А гъэм екIуэкIа зэхьэзэхуэр «Динамо»-м епщыкIузанэ увыпIэм щыту иухащ. Япэ къекIуэкIыгъуэм адрейхэм куэдкIэ къазэрыкIэрыхуам закъригъэщIэжащ. Абы щыгъуэми къыкIэлъыкIуэ илъэсым мэзкуудэсхэм етIуанэ увыпIэр яубыдащ. ИкIи сытым хуэдэу Iэпщэ Александр и жагъуэ хъуат дыжьын медалыр кърату «СССР-м спортым и мастер» цIэр къыфIащын папщIэ джэгугъуитI къудей зэрыхуримыкъужар. АрщхьэкIэ псыхэкIуадэ хъуакъым Iэзагъ ин зыбгъэдэлъ тренер Якушин Михаилрэ къыдэджэгуа футболист цIэрыIуэхэмрэ я дерсхэр. Сашэ и техникэм хэпщIыкIыу хигъэхъуащ, джэгупIэ губгъуэм щекIуэкIхэри нэхъ зэпилъытэф хъуащ. КъищынэмыщIауэ, хамэ къэрал командэхэми яIущIэну Iэмал игъуэтащ. Абыхэм я гуащIагъыр чемпионатым узыщрихьэлIэм егъэпщэгъуейт.
И анэм дэщIыгъуу.
Сашэ и шыпхъухэм я набдзэт.
(КъыкIэлъыкIуэнущ).
