Адыгейм и ЛIыщхьэ КIумпIыл Мурат и хьэщIэщ.
1972 гъэм Мюнхен щекIуэкIа Гъэмахуэ Олимп Джэгухэр адыгэхэм ди дежкIэ хуабжьу мыхьэнэшхуэ зиIэщ - адэжь Хэкум щыщ ди лъэпкъэгъухэр япэ дыдэу чемпион хъуащ. Адыгейм икIа Чыржын Мухьэрбийрэ къэбэрдей щIалэ Шыхъуэ Борисрэ атлетикэ хьэлъэмрэ лъакъуэрыгъажэ спортымкIэ я дыщэ медалхэр нэхъапэм зэи димыIа дэрэжэгъуэ инт. Тхьэм и шыкуркIэ, а тIури иджыри тхуэпсэущ икIи щIэблэм я щапхъэщ. Нобэ и гугъу фхуэтщIынщ хьэлъэ къэIэтынымкIэ Совет Союзым плIэнейрэ (1971, 1973-1975 гъэхэм), Европэм тIэунейрэ (1973, 1974 гъэхэм), дуней псоми апхуэдизрэ (1972, 1973 гъэхэм), Олимп Джэгухэм (1972 гъэм) я чемпион Чыржын Мухьэрбий.
Адыгейм хыхьэ Куэшхьэблэ къуажэм 1949 гъэм и япэ махуэм дунейм къыщытехьащ игъащIэкIи лъэпкъыр дызэрыгушхуэну Чыржын Мухьэрбий. Дуней псом цIэрыIуэ зэрыщыхъуа хьэлъэ къэIэтыным пасэу дихьэхын хуэдэу щхьэусыгъуэ щIагъуи щыIауэ фIэщщIыгъуейщ - дэтхэнэ зы сабийми хуэдэу къижыхьырт, банэрт, фыщIэрт, топ джэгурт… Хьэлъэ къэIэтынымкIи щызэпеуэ къэхъурт.
Япэ дыдэу штангэр щилъэгъуам Мухьэрбий хуабжьу игъэщIэгъуащ. Дзэм къулыкъу щищIауэ къэзыгъэзэжа я гъунэгъу щIалэр здэщыIам хьэлъэ къэIэтыным щыдихьэхат икIи къыздэкIуэжам езым и щхьэм щхьэкIэ абы щыпищэрт. ФIэхьэлэмэт хъуат гъущI хъуреишхуэхэр фIилъхьэурэ ар къызэриIэтыр. Къуажэ сабийр абы епщIащ икIи нэхъ тегушхуэхэм штангэр къаIэт икIи зэхьэзэхуэ хъуащ. ЩIэх-щIэхыурэ Мухьэрбий псоми ефIэкIырт. Хуэм-хуэмурэ езым и хьэлъагъым нэхърэ нэхъыбэ къиIэтыфу хъуащ. Ар телъыджэт. ЦIыхум игъащIэми нэхъ къарууфIэ дыдэу хъумпIэцIэджыр къелъытэ, абы и хьэлъагъым хуэдиз къызэрырихьэкIыфым щхьэкIэ. Чыржыныр апхуэдэ зэфIэкIми щхьэпрыкIыжат. ЗригъэщIэну щIэхъуэпсырт и Iэпкълъэпкъым «къигъэпкIыфынур» здынэсыр. Абы папщIэ утыкушхуэ ихьэн хуейт. Къуажэдэс адыгэ щIалэ цIыкIум апхуэдэ Iэмал дэнэ кърихынт?!
Балигъ хъууэ дзэм къулыкъу щищIэну даша иужькIэщ Чыржын Мухьэрбий и зэфIэкIхэр къызэкъуихыну щыхузэфIэкIар. Саратов и «Спартак» обществэм япэ лъэбакъуэхэр щичауэ Дон Iус Ростов и СКА командэм ирагъэблэгъащ. Гу лъатат адыгэ щIалэм къару къызэрымыкIуэ зэрыбгъэдэлъым икIи хуэфэщэн техникэ абы дыщIыбгъужмэ, ехъулIэныгъэ инхэр къызэрыпэкIуэнур.
ГъэсакIуэ хуэхъуамкIи и насып къикIащ Чыржын Мухьэрбий. Абы къыдэлажьэ хъуащ иужькIэ сыт щыгъуи игъуса Стогов Владимир. Ар езыр тхуэнейрэ дунейпсо чемпиону, хэнейрэ Европэм и чемпиону щытат икIи адыгэ щIалэм бгъэдилъхьэн и куэдт. Стоговым занщIу Мухьэрбий игу ирихьащ, ерыщагъ ин хэлъу зэрызигъасэмрэ зэфIэкI лъагэ зэрыбгъэдэлъымкIэ. Абы и гъэсэныр залымыгъэкIэ спорт залым къыщыщIихуж куэдрэ къэхъурт. Спортсмен икIи тренер цIэрыIуэм ищIэрт лейуэ зыбукIыжи узыщысхьыжи зэрымыхъунур. Зэхьэзэхуэхэм ирихьэлIэн хуейт Iэпкълъэпкъри, къарури, гукъыдэжри къанэ щымыIэу хузэщIэгъэрыуIуауэ. Арат зэгупсысри зытелажьэри.
Социалист къэралхэм я армэхэм щIэх-щIэхыурэ здрагъэкIуэкI зэхьэзэхуэхэм дунейпсо Iэзагъ щызэригъэгъуэтащ Чыржын Мухьэрбий. Румынием, Польшэм, Венгрием, Чехословакием, нэгъуэщI ди ныбжьэгъу къэралхэм я штангист цIэрыIуэхэр зэпеуэхэм зэрыхэт щIыкIэм, абыхэм къагъэсэбэп Iэмалхэм набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъ адыгэ щIалэр мыгувэу и хьэрхуэрэгъу лъэщхэм ефIэкI хъуащ.
Чыржын Мухьэрбий и япэ текIуэныгъэшхуэр къыщихьар и ныбжьыр илъэс тIощIрэ зым щIигъуауэщ. Хьэлъэ еIэхэм я дежкIэ ар куэдкъым, килограммищэхэр дэбдзеин и пэ Iэпкълъэпкъыр сыт и лъэныкъуэкIи зэрыубыдауэ щытын зэрыхуейм къыхэкIыу. Мэзкуу щекIуэкIа атлетикэ хьэлъэмкIэ Совет Союзым и чемпионатым нэхъ псыщIэ дыдэхэм я зэпеуэм (килограмм 67,5-м нэс зи хьэлъагъхэм) дыщэр щызыIэригъэхьащ куэдым иджыри ямыцIыху адыгэ щIалэщIэм. Абы щыгъуэм хэт ищIэнт къыкIэлъыкIуэ илъэс зыплIытхум ар дуней псом щытепщэну икIи зыри иджыри къэс зыпэмылъэща рекордхэр игъэувыну?!
1971 гъэм, СССР-м и чемпион хъуа нэужь, Чыржыныр къэралым и командэ къыхэхам хагъэхьащ. Перум и къалащхьэ Лимэ бжьыхьэм щекIуэкIыну дунейпсо зэпеуэм ар хуагъэхьэзыру щIадзащ. Зэманыр къемэщIэкIами, япэу утыкушхуэ зэрихьар арами хэт ищIэн, ауэ зэ ебгъэрыкIуэныгъэкIэ Мухьэрбий дыщэр зыIэригъэхьэфакъым. АрщхьэкIэ Америкэ Ипщэм къыщихьа жэз медалыр нэхъ лъапIэжхэм я лъабжьэ хъуащ.
ХХ Гъэмахуэ Олимп Джэгухэр щекIуэкIыну илъэсым и гъатхэм Румынием и Констанцэ къалэм щыIа Европэм и чемпионатми адыгэ щIалэр щыещэнащ. Ауэ ар гъэм и зэхьэзэхуэ нэхъ ин дыдэм, дэтхэнэ зы спортсменри зыщIэхъуэпсым и зыхуэгъэхьэзырыныгъэт. Мюнхен щекIуэкIыну Олимпиадэм дыщIагъуат дунейпсо чемпионатри. Абыхэм хуэфэщэну хэтын, екIуу зыкъыщыгъэлъэгъуэн хуейт. Ахэр Чыржын Мухьэрбий и лъагапIэ нэхъ ин дыдэ хъуащ.
Мюнхен къыщызэIуаха Олимпиадэр совет штангистхэм я дежкIэ щIагъуэу къыщIидзакъым. НэхъапэIуэкIэ утыку къихьа Чегиным - жэз, Шанидзе дыжьын медалхэр зыхэт хьэлъагъхэм щызыIэрагъэхьэфауэ арат. Олимп чемпион иджыри зыри хъуфатэкъым. Куэдым я плъапIэр Чыржынырат. АрщхьэкIэ абы и хьэрхуэрэгъухэр хуабжьу лъэрызехьэт: болгар Кучевыр Европэм и чемпионт, поляк Башановскэр Олимп Джэгухэм нэхъапэм тIэунейрэ щытекIуат, чех Качмарек дунейпсо рекордхэр IэщIэлът. Зи цIэ къитIуахэм къапикIуэтынутэкъым Ираным щыщ Дахнави, Японием къикIа Като, нэгъуэщIхэри. ГурыIуэгъуэт абыхэм дунейпсо рекорд куэд Мюнхен зэрыщакъутэнур. Апхуэдэуи къэхъуащ.
Iуэху дахэр зэхиблащ Кучевым. ЖимымкIэ абы килограмми 157,5-рэ къиIэтащ. Штангэм еIэхэм я хьэлъагъыр килограмм 67,5-рэ хъууэ арат! Болгар щIалэм дунейпсо рекорд игъэуващ. Мухьэрбий къыхуэIэтар абы нэхърэ килограммипщIкIэ нэхъ мащIэт. Жимыр хьэлъэ къэIэтыкIэм и зы лIэужьыгъуэрат. КъыкIэлъыкIуэхэм къыщагъэлъагъуэхэр зэхалъхьэжынурэ псоми зэхэту нэхъыбэ къэзыIэтарат текIуауэ ябжынур.
Мухьэрбий и лъэр щIэхун дэнэ къэна, нэхъри къызэщIэплъащ. Рывокым адыгэ щIалэр щынэхъыфIащ икIи и хьэрхуэрэгъу нэхъыщхьэм нэхърэ килограммипщIкIэ нэхъыбэ къиIэтри, къызэрыкIэрыхуар иригъэкъужащ. Абдежым адыгэ щIалэм зекIуэ олимп рекордым къыщытригъэзэжащ, килограмми 135-рэ къиIэтри.
КIэух зэпеуэм ирихьэлIэу Чыржынымрэ Кучевымрэ зэхуэдэу ирихьэлIащ. Жимымрэ рывокымрэ абыхэм дэтхэнэми зэхэту килограмм 282,5-рэ къыщаIэтат. Ар езыхэм я хьэлъагъым хуэдитIым щIигъукIэ фIэкIырт. Иджы псори щызэхэкIынур толчокырат. Хэт и къарур нэхъ зэгъэзэхуа хъуа, хэт и зышыIэныгъэмрэ зэфIэкIымрэ нэхъ ин?
Олимп дыщэр зэпэзыубыдар Кучевымрэ Чыржынымрэт. Адрейхэр абыхэм я зэпэщIэтыныгъэм еплъу щыт фIэкIа пщIэнтэкъым, езыхэри зэхьэзэхуэм зэрыхэтыр ящыгъупщэжауэ. Болгар штангистым бгъэдыхьэгъуитIыр фIы дыдэу къехъулIащ, арщхьэкIэ ещанэм къигъэдзыхащ. Арати, килограмми 167,5-м къыщыувыIащ. Чыржыным къыщыщIидзар а хьэлъагъращ! КъыкIэлъыкIуэ бгъэдыхьэгъуэм килограммитхукIэ щIигъуу къиIэтащ. Ар Олимп чемпионыгъэт!
Дыщэ медалыр и Iэрылъхьэ пэтми, Чыржын Мухьэрбий зыпэщIэува хьэлъагъым хригъэгъэхъуащ килограмми 177,5-м нэсыхукIэ. Апхуэдиз къэзыIэта зыхэт хьэлъагъым зэи къыщыхъуатэкъым. Адыгэ пелуаным ар къыфIэмыIуэху хуэдэу дридзеящ. Дунейпсо рекордыр гъэува хъуащ!
Абы и закъуэтэкъым. Чыржыным троеборьемкIи дунейпсо рекордыр зыIэщIилъхьат. БгъэдыхьэкIэ лIэужьыгъуищымкIи (жимымкIэ, толчокымкIэ, рывокымкIэ) Мухьэрбий къиIэтар зэхэту килограмм 460-м нигъэсат!
Насыпыр уэру нэмыцэщIым къыщыхукъуэкIат Куэшхьэблэ икIа щIалэщIэм. Олимп Джэгухэр щыщыIа лъэхъэнэм къриубыдэу Мюнхен щекIуэкIа атлетикэ хьэлъэмкIэ ЩIы хъурейм и чемпионатми щытекIуащ Чыржын Мухьэрбий. Арати, а спорт лIэужьыгъуэмкIэ дуней псом щынэхъ лъапIэ дамыгъитIыр IэщIэлъу абы Хэкум игъэзэжащ.
Чыржыныр щагъэлъапIэр щалъхуа Адыгеймрэ зи щIыхьыр лъагэу иIэта Совет Союзымрэ я закъуэтэкъым. Ди лъэпкъэгъухэр щыпсэу щIыпIэ псоми абы и текIуэныгъэм и хъыбар гуапэр псынщIэ дыдэу нэсащ. Хэкужьым щыщу япэу Олимп чемпион хъуа Чыржын Мухьэрбий и ехъулIэныгъэм дэрэжэгъуэ ин къаритащ дунейм адыгэу тетым, зыхиубыдэ къэралым емылъытауэ.
Хьэлъэ къэIэтынымкIэ иджыри илъэситIкIэ ЩIы хъурейм тепщэныгъэр щиIыгъащ ди лъэпкъэгъум. 1973 гъэм Кубэм и къалащхьэ Гаванэ щекIуэкIа дунейпсо зэпеуэми, а илъэсымрэ къыкIэлъыкIуэ гъэмрэ Испаниемрэ Италиемрэ щызэхэта Европэм и чемпионатхэми Чыржын Мухьэрбий дыщэ медалхэр къыщихьащ икIи рекорд зыбжанэ щигъэуващ. Ар спортым хэкIыжащ зыри къытемыкIуауэ икIи пщIэрэ щIыхьрэ иIэу нобэми Адыгейм щопсэу.
Совет Союзми, Европэми, дунейми, Олимп Джэгухэми я чемпион, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, «Знак Почёта» орденыр зезыхьэ, «Адыгейм и щIыхь» дамыгъэр зыхуагъэфэща Чыржын Мухьэрбий щапхъэ нэсщ Хэкумрэ лъэпкъымрэ хуэпэжынымрэ абыхэм я щIыхьыр IэтынымкIэ. Ар нобэми жыджэру хэтщ жылагъуэ лэжьыгъэм икIи щIэблэр гъащIэ узыншэм хуеущий.
Мюнхен, 1972 гъэ
