Анкара Тыркум и къалащхьэ къудейкъым, атIэ мэжджыт инхэм ящхьэщыт мазэ ныкъуэхэмкIэ уафэгум зыхуэзыIэт щыхьэрщ. Куэд уигу къегъэкI а муслъымэн дамыгъэм, куэдым урегъэгупсыс вагъуэмрэ мазэ ныкъуэмрэ зэрызэхьэлIам... Си щхьэм къищхьэрыуа гупсысэр пшагъуэ кIыфI щIыIэу псэм тегъуалъхьэу, аргуэру си нэгу къыщIэувэну къыщIэкIынт зи гъащIэр хамэщIым щыункIыфIа ди хэкуэгъу нэхъыжьхэр, ауэ зытэлайкIэ щыма Айхьан, гуейщеин зэрыщIэздзэм гу лъита - псалъэмакъыр нэгъуэщIыпIэкIэ триIуэнтIэж хьисэпу, къэпсэлъащ:
- Пщыхьэщхьэ дахэщ ныщхьэбэ, зэкъуэшитI зэхуэзам Алыхьыр къытхуэупса пэлъытэщ.
Пэжу, дахэт пщыхьэщхьэр. Анкара и щыгур щымт, уафэгу къабзэм щыблэ вагъуэхэр къызэрыщ псы щхьэфэ уэмым хуэдэу. Нурыр къыIурихырт мазэ къыщIэкIагъащIэми. Вагъуэхэр пщIыпщIырт, я къарукIэ зэрызэхуэмыдэр белджылыуэ. Асыхьэтым уэгум къыIэпыхуа вагъуэ закъуэр, щIым къыхуеIэ щIыкIэу къэлъейри, ункIыфIащ. Ар вагъуэиж жыхуаIэу дызэрыцIыкIу лъандэрэ зи гугъу къытхуащIырт. Нэхъыжьхэм жаIэрт цIыху къэс езым и вагъуэ уафэгум щиIэжу, икIи ар дунейм щехыжым деж и вагъуэри ижу, ауэ иджыпсту сэ шэс сихьэфынут ар мыпэжу. Си гупсысэр вагъуэхэм яхэбжьэхъуат, Айхьан и псалъэм пэздзыжынIа зэрыхуейр сщыгъупщэжауэ. А дакъикъэхэм сигу къэкIащ мыр: пэжщ, мы щIылъэм куэд щолIэ, ауэ къызэрымыкIуэу цIыхуфIу, зи гъащIэри зи гуащIэри бэм хуэзыгъэлэжьа цIыху угъурлыуэ, цIыхушхуэу, ауэ дауэ пхужыIэн апхуэдэм и вагъуэр ижу. Апхуэдэр лIэркъым. Апхуэдэр дунейм ехыжми, кIуэдыркъым, атIэ вагъуэщIэу уэгум къоувэж, алъандэрэ игъэдэха, иIэта щIыгум щхьэузыхь хуищIа и гъащIэр вагъуэм хуэкIуэжауэ.
Дэтхэнэ зы къэралыгъуэми ещхьу, тырку уафэми къыщоблэ апхуэдэ вагъуэ куэд. Абыхэм яхэтщ адыгэ вагъуэхэу хамэ уэгум зыщызыIэтахэри.
... Пшапэр зэхэуэу цIыхухэр зэгъэжа нэужьи, куэдрэ блэрт Аданэ къалэм щыщ унагъуэ гуэрым и зы щхьэгъубжэ. Адэмрэ къуэмрэ яку илъ лъагъуныгъэр нэхъри щIигъэбыдэжырт а тIум егъэлеяуэ музыкэр фIыуэ зэралъагъум. Езэши шхэи Iуэхум къыхэмыхьэу ахэр куэдрэ щысыфынут музыкэм ехьэлIа Iуэхухэм ирипсалъэу, макъамэ зэхалъхьэу. «Адэ зэращI къуэ иращIыкI» псалъэжьыр нэрылъагъу щыхъуат мы зэадэзэкъуэм я деж, ауэ иухатэкъым а тIум гу зэщахуэну...
Къулыкъу хъарзынэ иIэт адыгэлI Хъуршыд - адэм. Ар министру щылажьэрт сулътIан Абдул-Хьэзиз и деж. Хабзэншагъэмрэ гущIэгъуншагъэмрэ зигу темыхуэхэм ящыщт Хъуршыд. Арауэ къыщIэкIынут щхьэусыгъуэ хуэхъуари, Истамбыл ирагъэбгынэу, Аданэ зэрыIэпхъуам. Хэхэс гъащIэм и дыджагъыр къанэ щымыIэу абы игъэунэхуащ. Зэхэзехуэн ящIу, тыншыгъуэ кърамыту Хъуршыд и дунейр ихьырт, ауэ а псом щхьэкIи къимыгъанэу, абы хузэфIэкIырт и къуэр цIэрыIуэ зэрыхъуну гъуэгу пэжым тригъэувэн.
Пщыхьэщхьэ гуэрым Хъуршыд гувауэ унэм къыщIыхьэжат. Абы и гугъэт сыт щыгъуи къыпэплъэу щыс и гурыфIыгъуэр - и щIалэр - къыпежьэу зыкъыпщIэхидзэну, арщхьэкIэ пэшыр Iэуэлъауэншэт: Мухьлис тежеят макъамэ къызригъэкI Iэмэпсымэм. Анэ куэщI тыншым илъу Iуриха фIэкI умыщIэну, IэфI дыдэу жейрт ар. Хэт ищIэн а дакъикъэм абы пщIыхьэпIэ гуэрхэр и нэгу щIэкIами, музыкант цIэрыIуэ зэрыхъунум ехьэлIа гупсысэхэм я щIэдзапIэм дэхъуэпскIыу, къыхэскIыкIами, ауэ а гъуазджэ лIэужьыгъуэм итхьэкъуат сабийр, ар абы и лъым хэту къалъхуат, ар абы и гъащIэ хъунут.
Уз бзаджэ къеуэлIауэ пIэм хэлът Хъуршыд. Абы и нэгу къыщIэувэжырт и гъащIэм щыщ пычыгъуэхэу гуныкъуэгъуэкIэ шыуахэр, гущIэм щыщIэтIысыкIа хьэзабхэр. Зэхэзехуэн ящI зэпытурэ хамэщIым и гущIыIагъыр зыгъэва цIыхур щыщтэртэкъым ажалым, ар абы хуэхьэзырт.
ТIэкIу дэкIмэ Хъуршыд и напIэр зэтрипIэнут, тIэкIу дэкIмэ зы псэкIэ нэхъ мащIэ хъунут мы дуней хъурейм цIыхуу тетыр, ауэ ар гужьейртэкъым, адыгэлIым хэлъ хабзэ шыIэныгъэр щыбелджылыт абы и деж. Ауэ а лIым иIэт зыхунэмысауэ, къехъулIэнуи имыуха зы мурад дахэ. Мис ар игу къыщIитхъырт Хъуршыд. Аргуэру и нэгу къыщIэувэжащ и щхьэгъусэм жриIауэ щыта мурад щэхур:
- Си нысэфI (арат ар и фызым зэреджэр), Мухьлис илъэс пщыкIутI зэрыхъуу Мэзкуу згъэкIуэнущ музыкэм щыхуезгъэджэну икIи абы иужькIэ зэи къремыхьэж мы тырку щIыналъэм. Щрепсэу ар адэжь хэкум...
«Гугъэр адэжь щIэиныфIщ» жызыIам пцIы иупсакъым. Мухьлис илъэси 8 ирикъуатэкъым Драмэ къалэм яхуа унагъуэм къащхьэщыт я адэр лIэуэ щыщIалъхьэжам. Ауэ щIалъхьэжар Хъуршыд и закъуэтэкъым, атIэ абы щIыгъуу къэгъазэ имыIэу кIуэдат мурад нэху иIахэри.
ИужькIэ зэанэзэкъуэр мэIэпхъуэ Салоники алыдж къалэм. Мухьлис и ныбжьыр илъэс пщыкIузым иту и япэ дыдэ макъамэр етх. ИлъэсиплI дэкIри, и анэм и лъэIукIэ абыхэм 1904 гъэм Истамбыл псэупIэ ящI. Мыращ щIалэщIэм и лъэкIыныгъэхэр къыщытIэпIар: гъуазджэм адэм хухиса «жылэр» узыншэт икIи куэдкIэ узыгъэгугъэт. Ар Истамбыл музыкэ еджапIэм щыщIотIысхьэ икIи фIы дыдэу къеух.
Хъуршыд ишэча хьэзаб псом пэджэж пэлъытэу, 1908 гъэм илъэс 19-м ит щIалэм политикэм зрет. Мухьлис зрегъащIэ франджыбзэ икIи журналист IэщIагъэ зрегъэгъуэт, арщхьэкIэ пэжыр хэутэн щащI, пцIым гъащIэ щрат капиталист дунейм куэдрэ щагъэбэуакъым ар хьэуа хуиткIэ - хьэпсым ирадзэ. ЩIопхъуэжри, Европэм макIуэ. Ауэ унагъуэр зи псэм къыщIитхъ щIалэм къилъыхъуэу щIедзэ абы гъунэгъу зэрызыхуищIыжын гъуэгу, арыншами Сэбэхьэддиным Тыркум игъэзэжыным хуэлажьэхэр мащIэтэкъым. Арати, къигъэзэжыну хуит ящIри, ар Истамбыл пэгъунэгъу къуажэ гуэрым дагъэтIысхьэ, тепщэхэм я Iизыныншэу дэкI мыхъуну.
Мухьлис щIэрыщIэу зретыж музыкэм. Иджы дунейм къытехьэу хуожьэ цIыхухэм гунэс ящыхъуа опереттэхэр, маршхэр, Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм теухуа фантазиехэр, уэрэдхэр. 1922 гъэм къыщыщIэдзауэ адыгэ щIалэр егъэджакIуэу щолажьэ Истамбыл щыщ Бешикташ хьэблэм дэт музыкэ еджапIэм. Абы щеджа куэд артист хъуащ, я зэфIэкIымрэ я щIэныгъэмрэ гъуэгу тэмэм игъуэтри. Мухьлис и музыкэ хьилмыр бэм къащIат. Ар гурыхь зэращыхъурт тырку кино зыбжанэм я макъамэ абы щIрагъэтхари. Сэбэхьэддиным опереттэрэ музыкальнэ пьесэу и Iэдакъэм къыщIэкIащ 25-м нэблагъэ.
Гукъутэгъуэрэ нэщхъеягъуэрэкIэ гъэнщIащ «Адыгэ жьэгур блэжкъым» жыхуиIэ гъыбзэ-макъамэр. И адэм зыщIигъэдэIуу щыта хэкужь хъыбархэрт, Кавказым хуиIэ лъагъуныгъэрт абы лъабжьэ хуэхъуар. «Гугъущ адыгэ жьэгур хамэщIым щыщыпхъумэну, ар зэхэмыкIыжу Тыркум щыбгъэблэну» - макъамэ нэщхъеягъуэм и бзэкIэ арт къиIуатэр композиторым.
Псэ хьэлэл зиIэ цIыхут Мухьлис. Лъагъуныгъэ къабзэ абы хуиIэт МэлэчкIэ зэджэ пщащэм, Истамбыл дэт театрым и артисткэм, ауэ кIэщIт а тIум яку дэлъа IэфIагъыр: щIалэ дыдэу, и дахэгъуэу дунейм ехыжащ Мэлэч.
Къытепсыха гуауэ хьэлъэм икъутащ Сэбэхьэддиным и гъащIэр. Хебалы АдэкIэ зэджэ хыхъуанэм щыIэ санаторэм щIэлъу 1947 гъэм дунейм ехыжащ тырку гъуазджэм жумарту хуэлэжьа композитор цIэрыIуэр.
Тырку музыкальнэ щэнхабзэм увыпIэ ин щызыубыда а адыгэлIым и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ теухуауэ куэд ятхыжащ. Абыхэм къагъэлъагъуэ пщIэрэ щIыхьу композиторым игъуэтар.
Мухьлис гурыхуэт, абы и музыкальнэ пьесэхэр къанэ щымыIэу гукIэ ищIэрт. Псоми я гугъу тхуэмыщIми лэжьыгъэ зыбжанэ я цIэ къитIуэнщ, гъуазджэм лъабжьэ быдэ щагъуэтауэ. Абыхэм ящыщщ пьесэхэу «МафIэшхуэ», «Лъагъуныгъэр уахътыншэщ», музыкальнэ гушыIэхэу «Шатрзаденар», «Захьрэ», «Айшэ», «Монбей», «Сэр папщIэ», «Уей, си анэу Къайсери!», «Утыку», «ЦIыхубзхэм ягу ирихь щIалэ», опереттэхэу «ХэкIыпIэншэ», «Зухра», «Гюль Фатмэ», «Лъагъуныгъэм и еджапIэ», «Пщым и лъагъуныгъэр», музыкальнэ ревюхэу «Мазэ ныкъуэ розэ», «Цыджан лъагъуныгъэ», нэгъуэщIхэри.
Мухьлис и IэдакъэщIэкIхэр икъукIэ Iэзэу езым зэридзэкIырт, нэгъуэщI музыкальнэ Iэмэпсымэхэм кърагъэкIын папщIэ.
Кавказым, адыгэ хэкум теухуауэ абы итхащ лэжьыгъэ зыбжанэ икIи ахэр уващ къызыхэкIа лъэпкъым напэ хужькIэ зэрыбгъэдэтам и щыхьэту.
Хъуршыд и бынунэр Драмэ яхуауэ щыщыIэ лъэхъэнэм абы и унагъуэм къралъхуат Нэуэсэр зыфIаща хъыджэбз цIыкIур. ЦIыхубз дахэт Нэуэсэр и анэр. ГъэщIэгъуэныращи, абы и шыпхъум ипхъу адыгэ пщащэ Шэрджэс Кэриман 1932 гъэм дуней псом цIыхубзу тетыр дахагъкIэ щызэпрагъэуам щыгъуэ япэ увыпIэр хуагъэфэщат.
Нэуэсэри къыдалъхуат, и дэлъху Мухьлис хуэдэу, музыкэм и гъуэгуанэ гугъуу щIыхькIэ гъэнщIар зэрызэпичыфын къарурэ зэфIэкIрэ. Фортепианэ гъуазджэр тырку музыкальнэ щэнхабзэм япэ дыдэу хэзыхьахэр а зэдэлъхузэшыпхъурщ. АфIэкIа ямылэжьами аркъудейр ирикъунт а тIум я цIэр тырку тхыдэм къыхэнэн папщIэ, ауэ зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъитIыр абы къыщызэтеувыIакъым: мурадымрэ лъэкIыныгъэмрэ зы напIэ хъуати, гугъэшхуэм дыгъэпс пэлъытэу къыхишырт дунейр дахагъкIэ зэрихуэпэнухэм щыщ къэхъугъитI.
Нэуэсэр щеджащ хъыджэбзхэм папщIэ щыIэ франджы школым. Абы щрагъэкIуэкIауэ щыта зэпеуэм адыгэ ныбжьыщIэм жыжьэрэ гъунэгъуу зыри къыщылъэщIыхьакъым икIи япэ увыпIэр къыхуагъэфэщат.
Адэр ящхьэщымытыжми, гугъапIэ дахэхэр IэщIыб ищIыртэкъым Мухьлис. Ар хуейт езым нэхъ зыхищIыкI IэщIагъэм и шыпхъур иригъуазэу цIэрыIуэ ирихъуну. «Хэт ищIэн, уэсяту я адэм къигъэнагъэнкIи хъунщ и бынхэм музыкэм зратыну», - апхуэдэ гукъэкI уегъэщI а тIум я ерыщагъыр къэплъытэмэ.
Илъэс пщыкIущым иту арат Нэуэсэр полькэ щызэхилъхьам. ЕхъулIэныгъэфIхэм я щIэдзапIэт ар, и къежьапIэт тырку музыкальнэ гъуазджэм и вагъуэщIэу къэунэхум.
Нэуэсэр дэкIуауэ щытащ Эдерне къалэм и губернаторым и къуэ Куэкудэш Мухьэмэд-Хьэлий, ауэ кIэщI дыдэу къызэтекъутащ унагъуэ насыпыр: илъэситI фIэкIа дэмыкIауэ, франджы-инджылыз зэрыпхъуакIуэхэм здезауэм, Чапэкъалэ и Iэшэлъашэхэм деж къыщаукIащ Нэуэсэр и щхьэгъусэр.
И дэлъхум ещхьу, Нэуэсэр къехъулIакъым насып иIэну, ауэ абыкIэ гузэрыдзэ ищIу IэщIыб ищIакъым гъуазджэр. Куэкудэшхэ я нысэм и гъащIэр триухуащ IуэхугъуитIым: и щIалэ Аднан фIым хуэгъэсэнымрэ музыкэм хуэпэжынымрэ. И дунейр иухыхункIэ псэ къабзэрэ гу хьэлэлкIэ а тIум яхуэлэжьащ адыгэ бзылъхугъэр.
Куэкудэшыр хабзэ дахэрэ нэмысышхуэрэ зыбгъэдэлът. Абы хэлъа хьэлыфIхэм ящыщ зыщ мыр: 1947 гъэм и дэлъхур дунейм ехыжыху Нэуэсэр утыку къихьакъым. Композиторым и IэдакъэщIэкIхэр зыми иригъэлъэгъуакъым икIи Тыркум исхэм ящIакъым пасэу къэунэхуа вагъуэщIэм и нурхэр езым зэригъэпщкIужыр.
Мухьлис итххэм япэмыхъуну хьэмэрэ ахэм яфэгъуэкIыну аратэкъым абы къигъэщI музыкэр. Ар апхуэдэу щытами тырку музыкальнэ гъащIэм «Куэкудэш Нэуэсэр!» щыжригъэIэфынтэкъым. Абы и гуращэ дахэр зытеухуар зыт - фIыуэ илъагъу и дэлъху закъуэм зэран хуэмыхъунырт. ИкIи ар игъэпэжащ.
И цIэр бэм зэхахыу и акъылым къигъэщIыр гунэс ящыхъун щхьэкIэ Куэкудэшым къызэринэкIын хуейт IуэхугъуитI. Япэрауэ (ар щIэхъумэни хуейкъым), Мухьлис иужькIэ музыкэ уафэм зыщыпIэтыныр Iуэху джэгутэкъым; етIуанэрауэ, абы зэран къыхуэхъурт зэрыцIыхубзыр. Иужьрей щхьэусыгъуэм къыхэкIкIэ куэдрэ екIуэкIащ Нэуэсэр и Iэзагъыр зыуи кърамыдзэу. Абы къыдэкIуэу къалъытэрт итх макъамэхэр тырку классическэ фащэм пэжыжьэу.
Ар и зыIэтыкIэт Куэкудэшым и музыкэ вагъуэм. ЩIэдзапIэм Iэнкуныгъэ гуэрхэр щыIами, иужькIэ зэуэ бэм ипхъуэтащ адыгэ бзылъхугъэм и уэрэдхэр, музыкальнэ фантазиехэр, къызэрыфэ макъамэхэр, опереттэхэр. Тырку музыкэм лъэбакъуэ узыншэ езыгъэча композитору уващ адыгэ бзылъхугъэм и IэдакъэщIэкIхэр.
ПСЫЖЬ адрыщI икIа ЛIыхужь Абдулыхь и унагъуэм Самсун вилайетым щыщ Къэуакъ къуажэр егъэзыпIэ зэрищIрэ куэд дэмыкIауэ, 1889 гъэм абы къыщохъу Ауни зыфIаща щIалэ цIыкIур. Сабийр мазих фIэкIа мыхъуауэ, Абдулыхь и бынунэр Истамбыл егъэIэпхъуэ. Етхуанэ классыр къиуха нэужь, щIалэр адэкIэ иримыгъаджэмэ нэхъ тэмэму къелъытэ адэм. Ауэ ныбжьыщIэм щэхуу зригъащIэу щIедзэ сурэт щIыныр. Хъуапсэрт сабийм и псэр, гугъэр, емылыджти, IэубыдыпIэншэт.
ЩыгъуэлъыжкIи, къыщытэджкIи, щышхэкIи, къыщикIухькIи, щIэчэ имыIэу Ауни и псэр зы къару гуэрым кърихуэкIырт, нэрымылъагъу фIыгъуэ мыбелджылым хуриджэрэ, гукъэкIым я нэхъ абрагъуэхэм акъылыр хуигъэхъуэпскIыу икIи псом хуэмыдэу псэхугъуэ щигъуэтыр зы Iуэхугъуэ закъуэ щигъэзащIэм дежт - сурэт щищIырт. ЩIы гъущIам псыкIэ зыщигъэнщIыжым хуэдэу, а лэжьыгъэрт Ауни и зэманыр зыщIэзыфыр.
ЩIалэ цIыкIум бгъэдэлъ талантым зэуэ гу лъатащ. ЛIыхужь Ауни и зэфIэкIыр къыщищIэм, изобразительнэ гъуазджэмкIэ музейуэ Истамбыл дэтым и унафэщI Уэсмэн Хьэмди-бей елъэIуащ министрым - Шахзадэ Абдул-Мэжид - икIи сурэт щIыным зи гур ета ныбжьыщIэр Париж ягъакIуэ гъуазджэ хэIэтыкIахэм я Академием.
1914 гъэм Ауни къегъэзэж Тыркум икIи гъуазджэ хэIэтыкIахэм я еджапIэу Истамбыл дэтым илъэситIкIэ щрегъаджэ. ИужькIэ ар гъуазджэмкIэ Академием щолажьэ. ГъащIэ мащIэт ЛIыхужьыр - и ныбжьыр илъэс 38-рэ фIэкIа мыхъуауэ, ар 1927 гъэм бадзэуэгъуэм и 2-м лIащ. Абы и хьэдэр щыдахым Истамбыл и хьэблэ ЛалелыкIэ зэджэм щыIэ Хьэрикъ зедегъан уэрамым IэпэдэупIэ иIэкъым жыхуаIэм хуэдэт. СурэтыщI цIэрыIуэр иужь дыдэ гъуэгу трагъэувэжырт и ныбжьэгъу, и гъэсэн куэдым.
- Дэнэ «ЛIыхужьыр» къыздипхар? Сыт а унэцIэр, тыркухэм закъыхыумыгъэщу, щIумыхъуэжыр? - апхуэдэ упщIэхэр абы мызэ-мытIэу къратырт.
- Адыгэу сыкъалъхуащи, адыгэуи гъащIэр сиIэху сыпсэунущ. Си адэм и унэцIэр зэи зыми езгъэхъуэжынукъым, - яжриIэрт Ауни къеупщIхэм.
ЛIыхужьым романтикэ еплъыкIэ иIэт икIи акъыл нэхурэ гупсысэ куукIэ гъэнщIа абы и IэдакъэщIэкIхэм зэуэ наIуэ къащI пэжыр, гъащIэм и дахэр, псэукIэ тыншыр и лэжьыгъэм къыщиIэт Iуэхугъуэхэм джэлэс яхуищIыну ар зэрыхэтар. Ауни езыр цIыху Iэдэбт икIи зэщIэкъуат. Сурэт щIыным и закъуэтэкъым абы и гуащIэр щылъащэр: ЛIыхужьым дэгъуэу итхырт усэ, прозэ тхыгъэхэми хуэIэрыхуэт икIи критикт. Лъэныкъуэ куэдкIэ зэфIэкI зыбгъэдэлъ а лIы гуащIафIэм и лэжьыгъэхэр трыригъадзэрт «ЩIэдзапIэ» газетымрэ «Тырку щIыналъэ» жыхуиIэ журналымрэ. Ауэ прозэ, усэ тхынхэр Ауни и IэщIагъэ нэхъыщхьэу къилъытэртэкъым, абы и гъащIэ гублащхьэр утIыпщ имыIэу зыубыдар сурэт щIынырт.
ЛIыхужьыр ящыщщ тырку художник нэхъ Iэзэ дыдэхэм икIи абы ищIа сурэтхэр адрейхэм я IэдакъэщIэкIхэм къащыхыумыцIыхукI зэи къэхъуртэкъым, сыту жыпIэмэ дэтхэнэ зыми къытещырт Ауни и гъащIэ пыдзахуэ, и IэпапIэ, и дуней еплъыкIэ; икъукIэ IупщIт абы и гу пщтырагъыу плъыфэхэм къызэкIуэцIахыр.
Пюви де Шаваннрэ импрессионизмэмрэ яжь къащIихуат ЛIыхужьым. Абы ищIа лэжьыгъэхэм я нэхъыбэр езым и щхьэм кърикIуа, езы художникым ехьэлIа Iуэхугъуэхэр къызыщиIэтщ. Ауни ящыщщ импрессионизмэмрэ символикэмрэ я лъабжьэр Тыркум щызыгъэтIылъахэм.
Адыгэ щIалэм художник щхьэхуиту зилъытэжырт, и лэжьыгъэр и купщIэкIи и теплъэкIи зэрегуакIуэу къызэригъэпэщу. Абы теухуауэ ЛIыхужьым и ныбжьэгъу Едыдж Сами игу къигъэкIыжырт.
«ТкIийуэ яхущытт ар и IэдакъэщIэкIхэм. Гупсэхугъуэ игъуэтын папщIэ ерыщу лажьэрт икIи плъыфэхэмкIэ къиIэт Iуэхугъуэхэм ехьэлIа гупсысэм зытет дунейм «тришырти», гъуазджэкIэ зэджэж гъащIэм и дахапIэм иришэрт. Апхуэдэ дакъикъэхэм деж Ауни ищIэжыртэкъым зэрыпсэури, сурэт зэрищIри, здэщыIэ щIыпIэри; апхуэдэ дакъикъэхэрт творческэ гухэхъуэгъуэм щыгу хуэхъур, насыпым и лъагапIэу увыр. Зи IэщIагъэм апхуэдизу зызымыщIэжу итхьэкъуа художникыр пщIэншэрылажьэ хъуртэкъым икIи пщIэ псом я щхьэу абы къилъытэрт и IэдакъэщIэкIхэр цIыхухэм гунэс ящыхъуныр. Ауэ щыхъукIи, къэгъуэтыгъуейт абы и сурэтхэм дамыхьэх. ДэнэкIи щаIэтырт абы и талантыр.
Тырку республикэм и къызэгъэпэщакIуэ Мустафа Кемал (Ататюрк) псалъэ гуапэ куэд хужиIэгъащ ЛIыхужь Ауни. Гурыхь зэрыщыхъуам и щыхьэту Тыркум и япэ Президентым и хэщIапIэу Анкара дэтым щызэрихьэрт адыгэ щIалэм и акъылымрэ и Iэмрэ къагъэщIа сурэтхэм ящыщ куэд.
Хамэ къэралхэм я музейхэм щIэлъщ художник цIэрыIуэм и IэдакъэщIэкI зыбжанэ.
1957, 1968, 1970, 1986 гъэхэм Европэм щекIуэкIащ ЛIыхужьым и сурэт выставкэхэу абы и лэжьыгъэ 300-м щIигъу щагъэлъэгъуар. Абыхэм я къызэгъэпэщакIуэт Ауни и щхьэгъусэ ЛIыхужь Хьэрикъэ Сирелрэ езы художникым Академием щригъэджа и гъэсэнхэмрэ.
Адыгэ щIалэм и Iэдакъэ къыщIэкIар куэд мэхъу, а псор къытхуэгъэлъэгъуэнкъым, ауэ я цIэ къитIуэнщ 1908 гъэм езым зытрищIыкIыжу ищIауэ щыта маршал Фозий Чокъмакъ и сурэтхэм, «Мэжджыт къащхъуэ», «Истамбыл и теплъэ», «Хьэрикъэ», «МэкъумэшыщIэ», «Къэрэхьэлъкъ» зыфIища лэжьыгъэшхуэхэм. Ахэр псори хэтщ ЛIыхужьым и щхьэгъусэм и коллекцэм.
1864 гъэм Адыгэ хэкум икIыу Истамбыл дэтIысхьахэм ящыщт ЗеифI Адыл. Ар хэтащ тырку топгъауэдзэм. 1890 гъэм абы къыхуалъху щIалэ цIыкIу. ИлъэсищкIэ зы псалъи жиIэфакъым абы. Адэ-анэр ар бзагуэу къэнэн я гугъэу тегужьеикIат. Ауэ адыгэ унагъуэм къихъуа а сабийм гъуэгуанэ дахэ къыщIэлът. Ар хъунут тырку гъуазджэр зэрыгушхуэну лIы.
Намыкъ Исмэхьил (арат абы зэреджэр) Истамбыл дэт Хьэмидие, Галата-Сарай еджапIэхэм щIэсащ. ЩIалэ щэхут, Iэдэбт, Iэзэу сурэт ищIырт икIи, къыдеджэ цIыкIухэм я мызакъуэу, егъэджакIуэхэм ягъэщIагъуэрт абы хэлъ зэфIэкIыр.
А школым щригъаджэрт Исмэхьил хуэдэу адыгэм къыхэкIа Дагъ Шэукэт. Ар езыр сурэт щIынкIэ лъэкIыныгъэшхуэ зиIэ, зи цIэр ину Iуа лIыт. Исмэхьил хэлъ хъуаскIэр абы къимылъагъупIэр иIэт? ЩIалэм щIэгъэкъуэн зыхуищIри, хуигъэсащ, хуиущиящ художник IэщIагъэм хэлъ щэхухэм.
ИужькIэ Дагъ Шэукэтрэ и Iыхьлыхэмрэ трагъэгушхуэри, Намыкъ Исмэхьил Париж ягъэкIуащ, сурэтыщI еджапIэ кърагъэухыну. 1912 - 1914 гъэхэм ар щылэжьащ художествэхэмкIэ Академием, итIанэ ЛIыхужь Ауни и гъусэу Кармон и мастерскойм.
Япэ дунейпсо зауэм щыгъуэ Исмэхьил офицеру щытащ.
Намыкъым аргуэру илъэситIкIэ Париж егъэзэж икIи Ориений, Либерман сымэ я мастерскойхэм щолажьэ.
Исмэхьил «Ле Десаншантие» зыфIища и романтическэ сурэтым текIуэныгъэ къыщихьат Париж щрагъэкIуэкIа зэпеуэ-еплъыныгъэм.
Тыркум къигъэзэжа нэужь, Намыкъыр япэ щIыкIэ лэжьащ егъэджакIуэхэм я зэфIэкIыр къипщытэу, иужькIэ ягъэуващ Iэзагъ хэIэтыкIахэм я художественнэ Академием и унафэщIу.
Сыт хуэдэ IэнатIэ пэрымытами, сыт хуэдэ щIыпIэ щымыIами, сыт хуэдэ цIыху яхэмытами, Исмэхьил зэи зыщигъэгъупщакъым адыгэ лъэпкъым къызэрыхэкIар.
1919 - 1922 гъэхэм Намыкъым франджыбзэмрэ сурэт щIынымрэкIэ щригъэджащ Бешикташ дэт адыгэ еджапIэм. ЩIалэ IэпщIэлъапщIэт Исмэхьил. ДагъэкIэ сурэт щIыным къыдэкIуэу, абы Iэзагъышхуэ къигъэлъагъуэрт скульптурэкIи.
1923 гъэм Намыкъым и Iэдакъэ къыщIэкIащ дунейм и теплъэ къызыщигъэлъэгъуа «Хьэм» зыфIища сурэтыр. Зи гугъу тщIы лэжьыгъэм лъэ быдэкIэ щыгъэуващ реалист бгъэдыхьэкIэр. Мыбы ауэ жыжьэуи къыщIихуакъым импрессионизмэм ижь.
Дыгъэ бзийм и хуабагъкIэ гъэнщIа дунейм нэ къабзэкIэ йоплъ художникыр. Сурэтым Iэзэу щызэпыщIащ уафэ къабзэр, дыгъэ лыдыжыр, щхъуэкIэплъыкIэу хуэпа щIылъэр. КъыпфIощI псэ зыпыт дуней дахэм утеплъэ.
1925 гъэм художникым ищIащ: «Пщэдджыжьыр хы Iуфэм» жыхуиIэ лэжьыгъэр, Iэзагъышхуэ зэрыхэлъым папщIэ бэм гунэс ящыхъуар. Исмэхьил, усакIуэ нэсым и бзэкIэ къиIуэтэж хуэдэу, уи пащхьэ къригъэувэ сурэтым къегъэлъагъуэ махуэщIэр къызэралъхур, икIи абыкIэ къуиIуэкI хуэдэщ цIыху гъащIэм и ублапIэр.
Лирикэ куукIэ гъэнщIащ «Мазэгъуэ», «Псы Iуфэр мазэгъуэ жэщым» зыфIищахэр. Мыпхуэдэ лэжьыгъэхэр къэбгъэщIыфын щхьэкIэ, сурэт пщIыф къудейуэ ущытыныр мащIэщ. Мыхэр щыхьэт тохъуэ зыми ямылъагъу еплъыкIэ гъуэзэджэ Исмэхьил къызэригъуэтыфым, дунейм и дахагъымрэ и IэфIагъымрэ телъыджащэу къызэриубыдыфым, акъыл жанрэ гупсысэшхуэрэкIэ зэрыкъулейм. Абы и лъэныкъуэкIэ ирикъуни «Анкара гъатхэм» жыхуиIэ сурэтхэр къэбгъэлъэгъуэну. Щызщ мыхэр дунейм и щIэрэщIэгъуэр хэIэтыкIауэ зыгъэбелджылы нэщэнэхэмкIэ.
Художникым и акъылыр реалист гупсысэ тэмэмым зэрытеухуар, ар абы зэрыхуэлажьэр къоув Намыкъым и щхьэмрэ и цIэмрэ лъагапIэщIэм тезыгъэувэ хэкIыпIэ щхьэхуэу.
Тыркум щаухуа унэхэу зэгъэпэщын хуейхэм е щIадзэу щIэуэ ящIхэм сурэтхэр, тхыпхъэщIыпхъэхэр хэщIыхьын и лъэныкъуэкIэ къэрал хабзэ гъэувыным япэ лъэбакъуэ хуэзычахэм ящыщщ Намыкъыр. АбыкIэ ар хуейт тырку художникхэм я лэжьыгъэр зэманым псынщIэу имыпхъэхыжын хуэдэу уахътыншэ ирищIыну.
Намыкъ Исмэхьил сурэт ищI къудейм къыщымынэу, атIэ художник IэщIагъэм теухуа тхыгъэхэри итхырт икIи журналхэм, газетхэм къытрыригъадзэрт. Абыхэм ящыщщ XVI лIэщIыгъуэм псэуа итальян художник, архитектор, скульптор икIи усакIуэ Б. Микеланджелэ теухуар. ЩIэныгъэ ищхьэмрэ курыт щIэныгъэмкIэ министерствэм къыдигъэкI тхыгъэхэм я гъусэу дунейм къытехьэу щытащ «ЦIыхушхуэхэр» фIэщыгъэцIэр иIэу Намыкъым игъэхьэзыр лэжьыгъэхэр.
(КъыкIэлъыкIуэнущ).
Намыкъ Исмэхьил
Сэбэхьэддин Мухьлис
Куэкудэш Нэуэсэр
ЛIыхужь Ауни
Дагъ Шэукэт
