МЭРЕМ ПШЫХЬПсалъэ пэжхэр *Тыгъэ къуатам и уасэракъым гуапэр, КIурашын Алий. ИлъэсыщIэ Къудащ Раещ «В лесу родилась ёлочка» уэрэдыр къызытращIыкIа «Псей» усэр зытхар. Ар куэдрэ цIыхухэм ящIакъым. НаIуэ щыхъуар 1940 гъэрщ, Къудащ Раерэ совет тхакIуэхэм я тхьэмадэ Фадеев Александррэ зэрыцIыхуа нэужькIэщ. КъыкIэлъыкIуэ гъэм Фадеевым и жэрдэмкIэ илъэс 64-м ит Рае ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хагъэхьауэ щытащ. Абы и адэ Iэдэм Москва почтамтым щылэжьащ, езы усакIуэр егъэджакIуэт, библиотекарт. 1964 гъэм дунейм ехыжащ. ПСЕЙ Псей цIыкIур мэзым къыщыкIащ, Гъуэжькуийм уэрэд къыхуришат: Къэрабгъэ щхъуафэ назэри Зэхэпхрэ! Мэз Iувыжьми Пхъэ IэплIэ илъу ешэри, Иджы гъэщIэрэщIауэ ар АдыгэбзэкIэ зэзыдзэкIар Хьэту Пётрщ. Тхыдэ Адыгэхэр, абазэхэр, абхъазхэр къызытепщIыкIа хьетхэр (хьэтхэр) ди эрэм и пэкIэ ХVIII-ХII лIэщIыгъуэхэм Азие ЦIыкIум (Анадолэм) щIыналъэшхуэ щаIыгъыу щыпсэуащ. Абыхэм зыужьыныгъэ нэхъ ин дыдэ щагъуэтар ди эрэм и пэкIэ ХV-ХIII лIэщIыгъуэхэрщ. Хьет пащтыхьыгъуэр щызэтекъутар ди эрэм и пэкIэ ХII лIэщIыгъуэм и кIэхэрщ. «Хьет» жезыгъэIэу щытахэм я нэхъыбэр Кавказым къэIэпхъуащ икIи тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм етIысэкIащ. * * * Ди эрэм и пэкIэ екIуэкIа илъэс минхэм я кIэхэм - ди эрэм и щIэдзапIэхэм ирихьэлIэу Ищхъэрэ-КъухьэпIэ Кавказым къыщыхутащ мэуэт лъэпкъыр. Ди эрэм и пэкIэ I лIэщIыгъуэм и кIэхэм, ди эрэм и щIэдзапIэхэм псэуа икIи Кавказым щыIа алыдж географ икIи тхыдэтх Страбон зэритхыжамкIэ, а цIэр къытекIащ Меотидэ гуэлым и цIэм. Абыхэм щIыналъэшхуэ, Псыжь и щIэдзапIэм къыщыщIэдзауэ Анапэ нэсу, яIыгъащ. Адыгэхэр къызытепщIыкIыжахэри ахэращ. 1787 гъэм франджы еджагъэшхуэ, дипломат Пейсонель Карл зэритхыжамкIэ, адыгэхэм щIакIуэ щIынымкIэ къатекIуэу зы лъэпкъи Кавказым исакъым. Абы къыхэкIыу шэрджэсхэм я щIакIуэм щIэупщIэшхуэ иIэт. Гъэ къэс Шэрджэс щIыналъэм щIакIуэ мин 200-м щIигъу ирашырт. Ахэр нэгъуэщI къэралхэм яшэрт. * * * Мэуэтхэм ящыщу лъэпкъ нэхъ ин дыдэр синдхэрт. Абыхэм яIыгът Тамэн хытIыгу ныкъуэмрэ хы ФIыцIэм и Iуфэшхуэрэ. Ахэр ди эрэм и пэкIэ VI - V лIэщIыгъуэхэм Боспорым хыхьэу щытакъым. Ди эрэм и пэкIэ IV лIэщIыгъуэм Боспор пащтыхьыгъуэм хыхьащ. * * * Зиххэм яхуэдэ къабзэу, VIII лIэщIыгъуэм Кавказым и картэм къохутэ адыгэхэр къызытепщIыкIыжа нэгъуэщI зы лъэпкъым и цIэри - ар кIэсэгухэрщ. Х лIэщIыгъуэм ирихьэлIэу абыхэм щIыналъэшхуэ яIыгъащ - КъухьэпIэ Кавказыр, Псыжь (Кубань) Iуфэ, хы ФIыцIэм и Iуфэшхуэ. Ахэрщ къызыхэкIар адыгэ (кIэсэгу) дзэзешэ цIэрыIуэ, пелуан Ридадэри, 1022 гъэм тмутэрэкъаныпщ Мстислав гъэпцIагъэкIэ къиукIар. * * * ХIХ лIэщIыгъуэм и пэхэм адыгэ лъэпкъхэм ящыщу нэхъыбэ дыдэу щытар шапсыгъхэрщ - ахэр мин 700-м нэблагъэрт. Тхыдэтх Новицкий Г. В. 1830 гъэм зэритхыжамкIэ, а зэманым ирихьэлIэу шапсыгъыу къэнэжар мин 300 иримыкъут, абазэхэхэр – мин 260-рэт, натыхъуейхэр - мин 240-рэт. А зэманым адыгэхэр псори, къэбэрдейхэр хэмыту, зы мелуанрэ мин 82-рэ хъурт. Дунейм и телъыджиблыр Хеопс и пирамидэр (Хуфу) - мысыр пирамидэхэм я нэхъ ин дыдэрщ, Дунейм и телъыджиблым ящыщу ди нобэм къэсарщ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, илъэс 20-кIэ екIуэкIа ухуэныгъэр щаухар ди эрэм и пэкIэ 2540 гъэрщ. Мысыр пирамидэхэм я хъыбар псоми ящIэ, ауэ нэхъ цIэрыIуэхэр Хеопс, Хефрен, Микерин сымэ я пирамидэхэрщ. Семирамидэ и жыг хадэр Семирамидэ и жыг хадэ фIэдзахэр Дунейм и телъыджиблу къалъытахэм языхэзщ. Абы Амитис и жыг хадэ фIэдзакIи йоджэ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар щIыхаса, пащтыхь Навуходоносор ЕтIуанэм и щхьэгъусэм зэреджэр Амитист. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ар здэщыIар пасэрей къалэ-къэрал Вавилонщ, иджырей Хиллирак къалэм и Iэгъуэблагъэм. Олимп Зевс и статуе Фидий и IэдакъэщIэкIщ пасэрей скульптурэу Дунейм и телъыджиблым хагъэхьар. Олимпие къалэм дэт Зевс и тхьэелъэIупIэрат ар здэщыIэр. Ди эрэм и пэкIэ 776 гъэм щегъэжьауэ ди эрэм хиубыдэ 394 гъэ хъуху илъэсиплI къэс зэ Олимп джэгухэр щекIуэкIа, нэхъапэ щIыкIэ алыдж спортсменхэр, итIанэ урым спортсменхэр щызэпеуэ лъахэрщ. Артемидэ и тхьэелъэIупIэ Артемидэ и тхьэелъэIупIэу Эфес щыIэри къалъытащ Дунейм и телъыджэу. Азие ЦIыкIум и псыIуфэм нэхъ и гъунэгъуу щыт алыдж къалэ Эфес дэтащ. Япэ тхьэелъэIупIэ нэхъ иныр щаухуар ди эрэм и пэкIэ VI лIэщIыгъуэрщ. Ауэ ар ди эрэм и пэкIэ 356 гъэм Герострат игъэсауэ щытыгъащ. ИужькIэ зэрагъэпэщыжащ, ауэ аргуэру готхэм зэтракъутэжащ. Галикарнас мавзолейр Карий пащтыхь Мавсол и сыныр ди эрэм и пэкIэ IV лIэщIыгъуэм икухэм Галикарнас (иджырей Бодрум, Тырку) дащIыхьащ абы и щхьэгъусэ Артемиссие III и унафэкIэ. Мавзолейр яухуэн папщIэ абы къригъэблэгъащ алыдж архитекторхэу Сатиррэ Пифейрэ, а лъэхъэнэм архитектор нэхъ цIэрыIуэу щытахэу Леохар, Скопас, Бриаксид, Тимофей сымэ. Колосс Родосский Пасэрей алыдж тхьэ Гелиос и статуе абрагъуэщ, Эгей хым и гъунэгъуу щыт Родос кхъухьтедзапIэ къалэм (Алыдж) дэту щытащ. Статуем метр 36-рэ и лъагагът, ар илъэс 12-кIэ яухуащ. Жэзым къыхэщIыкIа а ухуэныгъэ иныр зи IэдакъэщIэкIыр скульптор цIэрыIуэ Харесрэ абы и гъэсэн Лисиппрэщ. Александрие гъуазэ Дунейм и телъыджиблым ящыщ Александрие гъуазэр ди эрэм и пэкIэ III лIэщIыгъуэм Александрие мысыр къалэм щаухуауэ щытащ кхъухьхэр къэувыIэпIэм къыщесылIэкIэ хым хэт къырхэр (риф) ялъагъун папщIэ. Жэщым абы идз нэхур сэбэп яхуэхъурт, къриху Iугъуэр махуэм я гъуазэт. Дуней псом япэу щаухуа гъуазэщ ар икIи илъэс минкIэ щытащ.
Поделиться:
Читать также:
29.03.2024 - 12:46 →
НОБЭ
27.03.2024 - 15:00 →
НОБЭ
26.03.2024 - 08:01 →
НОБЭ
25.03.2024 - 12:10 →
Пащтыхьхэм я хэкIыпIэхэр
25.03.2024 - 12:07 →
НОБЭ
|