(КIэлъыкIуэр. ПэщIэдзэр щэкIуэгъуэм и 1, 9-хэм итщ.)
Иджы нэгъуэщI щIыпIэкIэ дгъэзэнщ. Ар Чорум вилайетырщ.
Чорум къалэм и Iэшэлъашэхэм шэрджэс къуажэу 32-рэ щыIэщ (шапсыгъ къуажэу 10, беслъэнейуэ 8, абэзэхэу 8, натыхъуейуэ 3, къэбэрдейуэ 2, абазэу 1). Мы щIыпIэм адыгэу мин 24-рэ щопсэу.
Киркделим (Анжыкъуей) беслъэней къуажэр километр 20-кIэ пэжыжьэщ Чорум. Абы адыгэу 130-рэ щопсэу: Агъыржанокъуэхэ, Шыгъурхэ, Хьэвхэ, Джатэрывэхэ, ДыщэкIхэ, Хьэгъэжейхэ, Дэхъушокъуэхэ, Хьэмкъутхэ, Молэныкъуэхэ, Мамышхэ, Щынахъуэхэ, Хъурейхэ, Адзынхэ, АфэщIыжхэ, Къулыкъуэхэ, Чичэхэ. Я анэдэлъхубзэр жылэм дэс псоми ящIэ.
Джамил-бейр, Къуийхьэблэр Чорум километр 24-кIэ фIэкIа пэмыжыжьэу псыхъуэ дахэм дэсщ. Къуажэм шапсыгъ, натыхъуей унагъуэу 90 щопсэу: Сохъутакъуэхэ, Ерыгъужхэ, Къэрабэхэ, Емзэгъхэ, Хьэтххэ, ЕтхъыкIхэ, ПщыукIхэ, Хъупшыхэ, Уэттэхьхэ, Хьэтыгъуэжьхэ, Ефталъэхэ…
Кавказыр зрагъэбгына адыгэхэр мыбы 1885 гъэм къэкIуащ. Мы щIыпIэм ахэр къэзышауэ яIуэтэжыр Сэхъутакъуэ Нэчущ. Къуажэдэсхэр щIым толэжьыхь. Абыхэм ягъэкI гуэдзи, сэхурани, фошыгъу жэгунди, хъарбызи, бжьыни.
Капахлыр (Алътыкъуей) къэбэрдей къуажэщ, унагъуэ 20 щопсэу: Атэлыкъхэ, Нэгъуейхэ, Къардэнхэ, Пэрийхэ, ДыщэкIхэ, Купсыжьхэ.
Капахлы пэмыжыжьэу ГукеренкIэ (Бзагуэкыт) еджэу абазэ къуажэ щысщ. Абыи унагъуэ 22-рэ щопсэу: Бзагуэхэ, Хьэлбатхэ, Джадрэхэ, Хьэузхэ, Ахъыхэ, Жийхэ, Ахьбэтхэ, Хъущтхэ, Зэджакъуэхэ, Хьэнхэ, Лидзэхэ, Чэмкуэхэ.
Болу вилайетми адыгэ, абхъаз куэд щопсэу.
Бостан Ери къуажэм шапсыгъ унагъуэ 40 дэсщ. 1991 гъэм Налшык къэIэпхъуэжын и пэ къихуэу мыбы щыпсэуащ икIи щылэжьащ адыгэ тхыдэтх цIэрыIуэ Иззэт Айдемыр (Выщхьэ). 60 - 70 гъэхэм и кIэхэм абы «КавказкIэ» еджэу журнал къыдигъэкIыу щытащ. Айдемыр и лэжьыгъэхэмкIэ дэIэпыкъуэгъу ин хуэхъуащ абы и щхьэгъусэ Сумер. Адыгэхэм я тхыдэм къыщыхъуа нэщхъеягъуэшхуэм триухуащ абы 1988 гъэм Анкара къыщыдигъэкIа «Мухьэжырхэр» и тхыгъэшхуэр. Иззэт 2005 гъэм дунейм ехыжащ.
Бостан Ери щопсэу Хьэкъуратэхэ, Мамийхэ, Емзэгъхэ, Хъунэгухэ, Багъхэ, Выщхьэхэ, Алащэхэ, Щхьэбыкъуэхэ, Хьэпакъуэхэ, Хьэкъуухэ, Туркъаухэ, ЛIыIувхэ, ЩIымытхэ, Нэхъурахъуэхэ.
Биюкачма (Нэгъужьхьэблэ) Дюзджэ къалэм километритху къудейкIэщ зэрыпэжыжьэр. Къуажэм унагъуэ 35-рэ дэсщи, нэхъыбэр шапсыгъщ: Хьэтххэ, Ачмыжьхэ, Нэпсохэ, Хьэгъурхэ, Фаджэхэ, Мыщэхэ, Тхьэухъухэ, ТIэшухэ, Дыгъужьхэ.
Дюзджэм 1964 гъэ лъандэрэ Адыгэ Хасэ дэтщ. Ар илъэс 16-кIэ лэжьауэ, Тыркум дзэ къулыкъущIэхэм тепщэгъуэр яубыда нэужь, зэхурагъэщIыжауэ щытащ. 1986 гъэм Хасэр аргуэру къызэрагъэпэщыжащ.
Нобэ Болу вилайетым шапсыгъыу, абэзэхэу, убыхыу мин 50, абхъазу мин 15 щопсэу.
… Тыркум и къалащхьэм километр 40-кIэ пэжыжьэщ Хаджимуратлы къуажэр. Урыс-япон зауэм щIидзэным зы тхьэмахуэ фIэкIа имыIэжу Къаншыуей, Борыкъуей, ХьэпцIей джылахъстэней къуажищым я цIыхухэм адэжь Хэкур ябгынэгъащ. ЯпэщIыкIэ ахэр Истамбыл екIуэлIащ. Мази 9-кIэ Адапазар щыпсэури, итIанэ Анкара и Iэшэлъашэм Iэпхъуащ. Къуажэм Абазэхэ ящыщу унагъуи 4, Йогъужыкъуэхэ - 15, Чэримхэ - 10, Сокъурхэ, ЦIыпIынэхэ, Къущхьэбийхэ - зырыз дэсщ. Апхуэдэу мыбы щопсэу Хьэткъуэхэ (абэзэхэщ), Умыжьхэ (абазэщ), Уэттэхьхэ (шапсыгъщ), Чегемтыхэ (осетинщ). Псоми адыгэбзэр фIы дыдэу ящIэ. Хаджимуратлы жылагъуэм цIыху 300 хуэдиз щопсэу. Мыбы дэгъуэу хъума щыхъуащ адыгэ хабзэр. Къуажэм клуб дэтщ. Абы сабийхэр лъэпкъ къэфэкIэм щыхуагъасэ, адыгэ хабзэм, нэмысым, тхэкIэ-еджэкIэм щагъэгъуазэ. МэкъумэшыщIэхэм гъавэ щIапIэ гектар 1000 яIэщ, хъупIэр гектар мин 15-м нос.
Къуажэ школым сабийхэр 5-нэ классым нэс щрагъаджэ. Абы и ужькIэ Черкес-хиюк (Кургъуокъуей) беслъэней къуажэм дэт курыт школым ягъакIуэ.
Хаджимуратлы дэт Хасэм куэдрэ щохьэщIэ Европэм, Америкэм, Океанием я къэралхэм я дипломатхэу Анкара щыIэхэр. Ахэр яфIэгъэщIэгъуэну хэтщ хьэгъуэлIыгъуэхэм, адыгэ шхыныгъуэхэри хуабжьу ягу ирохь.
Инджилик - апхуэдэу йоджэ Анкара километр 15-кIэ фIэкIа пэмыжыжьэ шапсыгъ къуажэм. Зэгуэр жылагъуэшхуэу щытам нобэ къыдэнэжар унагъуи 6-щ.
Къэбэрдеишхуэ здэщыIэм Къэбэрдей ЦIыкIуи щыIэн хуейщ. ГъэщIэгъуэныракъэ, Тыркум щыIэ Къэбэрдеишхуэм и гъунэгъуу, Кахраман-Мараш вилайетым, къуажэ 14 хъууэ щитIысыкIащ Джылахъстэнейри. Зи унэкъуэщ къэзылъыхъуэхэм си гуапэт джылахъстэней къуажэхэмрэ абыхэм щыпсэу лъэпкъхэм я унэцIэхэмрэ фэзгъащIэмэ:
Янтепе (ХьэпцIей): АфIэунэ, Хъуэжэ, Дзыгъуанэ, Емуз, Хьэжыгъулэ, Къудей, Шыбзыхъуэ, Мамхэгъ, ЛъакъуэщIэч, ГъукIокъуэ, Жаныкъ, Щхьэгуэш, Щокъул.
Согуджак (Астемырей): Абэзэхэ, Астемыр, Мэрзей, Алъхъуо, Сэлыхь, КIэрэф, ХьэщIэIущ, Тэрчокъуэ, Ботэщ.
Коркмаз (Индрей къуажэ): Индэр, ЛампIэжь, Теувэж, Гувэжыкъуэ, Хьэпэ, Куэшэфэр, Мылэ (Сэшхуэгъур), Нэгъэплъэж, Дудей, Щокъул, Iэрдэхъан, ЩакIуэ, ТIыкъ, Хамэ, Тхьэгъэзит.
Кузутепе (Къаншыуей): Белгъэр, Багъэтыр, Iэщхъуэт, Шакъ, Дзэщокъуэ, КIэфо, Хьэнагъуэ, Къуныжь, Тумэ, Емызэгъ, Хьэмбырцом, Жэныкъ.
Агаши Карабук (Анзорей): Бэрэгъун, Дау, Доткъул, Джатэжьей, Мэремыкъуэ, ПхъуантэрыщIэ, Тхьэзэплъ, Сымыт, Дуз.
Орта Карабук (Анзорей): Ло, Татлы, Сэрахъэ, Мэремыкъуэ, Токъу, Шыбзыхъуэ, ПхъуантэрыщIэ, БищIо, Сымит, ХъуэжылIджэш.
Юкари Карабук (Къэшэжхьэблэ): Вындыгъу, Жу, Шагъыр, Елмырзэ, Жылэхьэж.
Адрей жылагъуэхэм адыгэцIэ яIэкъым.
Ярмурлу (Азиз къуажэ): Апажыхь, Алкъэщ, Хьэткъут, Пэрыт, Хьэгуарэ, Хьэщэдж, МытIыжь, Шырыху, Мэрзей, Джыбыл, Шэрий, Токъу, УэнащIэ, Щоджэнщауэ.
Къамышыкъ: Азэмэт, ЛъакъуэщIэч, Понэж, Абэнокъуэ, Джэл, Жэрэн, ЖынжьакIэ, ЩIэмысэ, Дыбэ, Жэмэнбей, Акъсырэ, Ажьамэ, Нащхъуэ, СэлэхьцIыкIу, Щхьэгуэш, Iэпэжыхь, Матэ, Къаншокъуэ, Алкъэщ, Къуэшэж, Щоджэн, Жэмбахъуэ, Егъужокъуэ, Къамбот, ЛIэужь, ХьэжцIыкIу, Багъэтыр, ХьэщIэлI, Мэремыкъуэ, Бэрэздж, Шэджэм, Анзор, Ламырдон, ЛIыIэщын.
Фындык: Уэрыш, Къардэн, Хъуэжэ, Сэхъу, ЛIыгъур, Урым, ХьэнуащIэ, Хъупэ, КIэфо, Хъерлы, Тэрхъан, ХьэщIэлI, Хъуэщей, Къущхьэ.
Калакой: Шэрэдж, АфIэунэ, Сэрахъэ, Дзырунэ, ТIатIэ, Джыбылэ, Хъуэщей, Куэншыб, Хьэткъут.
Салян: Мамрэш, Ныбэжь, Тэрхъан, Мэрзей, КIыртIэ, Дадэ, Джыбыл.
Сарайджыкъ: Жылэхьэж, Хьэтыкъуэ, ХьэтIыжь, Губырэ, Мэрзей, Астемыр, ПщыукI, Хъуэжэ, Жыкуэ, Шэрэдж, Мамрэш, ХьэкIэш, Щоджэн, Хьэчэ.
Къарэахьмэд: Балъкъэр, КIэмпIарэ, Сэрахъэ, Бэлагъы, Унэж, Гъудэ, АфIэунэ, Дзэшокъуэ, Сэбэней, Жэныкъ, Емуз, Къудей, Хъуэщей, Есэн, ХьэкIэш, Шэшэн, Шырыху.
КъыжыIэн хуейщ адыгэ жылэхэм, абыхэм къабгъэдэс тырку, хьэмшэрий, хьэрып къуажэхэми хуэдэу, я псэукIэр зэрымыщIагъуэр. Куэд щIакъым жылэ цIыкIухэм уэздыгъэр зэрынэсрэ, телевизор зиIэхэр мащIэщ. ЕджапIэхэм етхуанэ классым нэсщ узэрыщеджэфынур. Уи адэ-анэм зыгуэр яхузэфIэкIмэ, район е вилайет къалащхьэм уагъэкIуэнщи уи щIэныгъэм хэбгъэхъуэнщ.
Сыт хуэдизу тыркухэм къыдамыкъузами, я бзэкIэ псэлъэну хуит ямыщIами, я хасэхэр мызэ-мытIэу зэхуащIыжами, адыгэхэр адрейхэм лIыгъэкIи, нэмыскIи, къабзагъэкIи, щIэныгъэкIи, Iуэху зехьэкIэкIи къахолыдыкI. Щапхъэр куэдщ.
1922 гъэм Фрунзе М. В. Анкара къыщикIыжым, Сунгурмурэ Самаунрэ я зэхуакум щыпсэу ди лъэпкъэгъу унагъуэхэр и бысымт.
«Адыгэхэм хьэщIагъэшхуэ къыдахащ, - итхырт абы. - Урысейм щекIуэкIа революцэм яфIэгъэщIэгъуэну ахэр къыщIэупщIэрт… Сэмэгухэм я агитацэм пцIы къыхуаупсами, абыхэм Iуэхум и пэжыпIэр гурыгъуазэкIэ ящIэрт икIи Совет Урысейм фIыуэ къыхущытт».
АдэкIэ Фрунзе Михаил зэритхымкIэ, адыгэхэм «я нэхъыбэр, псом хуэмыдэу лIыжьхэр, адэжь Хэкум къагъэзэжыну щIэхъуэпсырт».
Ди лъэпкъ щэнхабзэр къуэпс куэдкIэ ИстамбылакIуэм пыщIа хъуащ. 1908 гъэм тырку щыхьэрым къыщызэIуах Адыгэ ФIыщIэ Хасэ. Ар зыухуахэм яхэтащ Цагъуэ Нурий. Япэ адыгэ газетыр къыдэгъэкIынми ар хэлIыфIыхьащ. «Гъуазэ» - арат абы зэреджэр. Газетым и япэ номерыр 1911 гъэм мэлыжьыхь мазэм и 2-м Истамбыл къыщыдэкIащ. Редакцэм и унафэщIыр Нэгъуджэ Исуфт, ауэ лэжьыгъэр зезыхьэри тхыгъэм я нэхъыбэр зыгъэхьэзырри Уардэ Ахьмэд-Нурт (ар Цагъуэм и цIэ лейт). Нурий 1913 гъэм Къэбэрдейм къегъэзэж.
«Гъуазэр» мазиплIкIэ тыркубзэкIэ къыдэкIа иужькIэ ар адыгэбзэкIи традзэу щIадзэ. Цагъуэм и IэдакъэщIэкIыу тхыгъэ зыбжанэ тетащ газетым. «Гъуазэм» и напэкIуэцI куэд траухуащ хэхэсхэм я псэукIэм, мухьэжырхэм я щIэныгъэр, щэнхабзэр къэIэтыным, я анэдэлъхубзэр, хабзэр, нэмысыр хъумэжыным. Мыбы къытехуэрт Хэкужь хъыбархэри, ари, пцIы хэмылъу, Нурийт зи фIыщIэр. Газетым и дэIэпыкъуэгъу пажэхэт Цей Умар, Едыдж Хъейруллэ, ЛIышэ ТIэхьир, Ажыгъуей Сулеймэн, ЛIыцIэрыкъуэ Шэмсэдин, ТIутIэрыш Хьэзиз, нэгъуэщIхэри. Абыхэм «Гъуазэм» еджэхэр адыгэбзэр, лъэпкъыр, Кавказыр фIыуэ лъагъуным нэхъри къыхуагъэушырт.
Истамбыл а зэманым щыIа Хасэм зэрихьа IуэхугъуэфIхэр ноби уогъэщIагъуэ. Мухьэжырхэм къахэкIа щIэныгъэлIхэм, тхакIуэхэм, журналистхэм я тхылъ куэд абы щыгъуэ дунейм къытехьащ. Сэ ахэр зи IэдакъэщIэкIхэр фэзгъэцIыхуну сыхуейт.
ЩIэныгъэлI Фэтджэрий Мухьэмэд зэритхымкIэ, 1846 гъэм къыщыщIэдзауэ 1914 гъэм нэсыху Тыркум и къэрал къулыкъу нэхъыщхьэхэр яIыгъащ хамэ щIыналъэ къикIа цIыху минищым. Абы щыщу щиплIыр Кавказым иIэпхъукIа бгырысхэм я бынщ. Абыхэм яхэтащ IэщIагъэ зэхуэмыдэ зиIэ цIыху цIэрыIуэ куэд.
Ахьмэд Джэвит-пэщэр (1840 - 1916), илъэс пщIыкIуплIым иту, Псыжь икIри и адэ-анэм я гъусэу Тыркум Iэпхъуащ. Абы и унэцIэ дыдэр Тхьэрхэтщ. Ахьмэд куэдрэ къулыкъуфIхэр иIыгъыу лэжьащ. 1908 гъэм ар Адыгэ ФIыщIэ Хасэм и Iэтащхьэу хахри, дунейм ехыжыху а Iуэхум псэ хьэлэлкIэ бгъэдэтащ. АдыгэбзэкIэ тхылъ къыдэгъэкIыным Ахьмэд илъэс зыбжанэкIэ яужь итащ. Абы хьэрып хъэтIыр и лъабжьэу зэхелъхьэ адыгэ алыфбей икIи ар 1897 гъэм Истамбыл къыщыдегъэкI. Илъэс пщыкIуплI докIри, Тхьэрхэтым и етIуанэ тхыгъэр дунейм къытохьэ. «Адыгэ макъхэм я къэпсэлъыкIэмрэ я тхыкIэмрэ» - аращ абы зэреджэр. А лэжьыгъэр Ахьмэд адыгэбзэкIи, хьэрыпыбзэкIи, тыркубзэкIи къыдигъэкIащ.
Джэвит-пэщэм и ныбжьэгъу пэжу, илэжь IуэхухэмкIи дэIэпыкъуэгъуфIу щытащ щIэныгъэхэм я доктор Пщыхьэлыкъуэ Мухьэмэд-Алий. Ар 1864 гъэм бжьэдыгъу хэкум икIыжу хамэщIым кIуэжа лIым и унагъуэм къыщалъхуащ. Тхьэрхэтымрэ Пщыхьэлыкъуэмрэ зэгъусэу «Адыгэбзэм и псалъалъэ» ягъэхьэзырри, абы щыщ зыкъом «Гъуазэм» къытрырагъэдзащ. Езы Мухьэмэд-Алий тхылъитху къыдигъэкIащ: «Адыгэ алыфбей», «Хьудрэ Сэмудрэ», «Кавказым и тхыдэ» (томищу).
Шунэтыкъуэ Мэти (1875 - 1922) Тыркум щыцIэрыIуэщ. Абы куэдрэ дзэм къулыкъу щищIащ. Ататюрк и дзэзешэхэм ящыщт, иужькIэ тырку меджлисым хэтащ, генерали хъуащ. Шунэтыкъуэм бзэ куэд ищIэрт, дунейпсо тхыдэм фIыуэ хищIыкIырт. Истамбыл абы тхылъ зыбжанэ къыщыдигъэкIащ адыгэхэм, нэгъуэщI лъэпкъхэм ятеухуауэ: «Кавказым и тхыдэ» (1914), «Хьеттхэр» (1915), «Адыгэхэмрэ пасэрей алыджхэмрэ» (1915), «Сэракъэ Адыгэ зи цIэ адыгэр» (1918), «Боспор къэралыгъуэмрэ Кавказым ис абхъазхэмрэ» (1918).
ФIыщIэ Хасэм куэдрэ щылэжьащ IэкIыфI Тыгъуэни. Ар езыр егъэджакIуэт, тхакIуэт. 1916 гъэм Тыгъуэн Истамбыл къыщыдигъэкIащ «Адыгэбзэм и зэхэлъыкIэ» зыфIища тхылъыр.
ТхакIуэ Сейн Ахъмэт (1859 - 1920) урыс гимназием щIэныгъэ щызригъэгъуэтат, ауэ езым хуэдэ куэдым ещхьу, гъэпцIагъэкIэ адэ Хэкужьыр ирагъэбгынат. Тыркум Ахъмэт щыегъэджакIуэт, абы адыгэ, тырку сабийхэм урысыбзэ яригъащIэрт.
Тхылъ щхьэхуэу къыдигъэкIауэ лэжьыгъэ зыбжанэ иIэщ Сейным: «СулътIан Абдул-Хьэзиз и хъыбархэр», «Дэнэ дыкIуэрэ?», «СулътIан Мурат Етхуанэм теухуауэ», «Иужьрей Урыс-Тырку зауэр», нэгъуэщIхэри.
Адыгэ ФIыщIэ Хасэм жыджэру хуэлэжьащ Тумэ Хъусени. Ар 1875 гъэм Дамыр-Гисар тырку жылагъуэм къыщалъхуащ. Хъусен адыгэбзэкIэ тхэрт, зыхуэусэри Кавказ щIыналъэрат. Тумэм и усыгъэ тхылъ 1919 гъэм Истамбыл къыщыдэкIащ. Адыгэбзэм и хабзэхэм ятриухуащ абы и етIуанэ тхылъыр.
КIэщIу зи гугъу тщIа лIы хъыжьэхэми, нэгъуэщI куэдми Iуэху нэхъыщхьэу зэрахуэр зыт: хэхэс хъуа, хэку анэбгъэм щIача я лъэпкъэгъухэр щIэныгъэншагъэм, кIыфIыгъэм къыхэшынырт. Ауэ ахэр зыбгъэдэт гъащIэм и хабзэ-бзыпхъэхэр ткIийт, щыпсэу къэралым лъэпкъ цIыкIухэр дикъузэрт, зэхуигъадэртэкъым. Иджыри къыздэсым тыркухэр я ныбжь щышынэжу мэпсэу, залымыгъэкIэ, унафэ мыхъумыщIэхэмкIэ мухьэжырхэр тырку ящIыну яужь итщ.
Абыхэм щIэх дыдэ ящыгъупщэжащ Антантэм хэт къэралхэм Тыркур щызэпкърачми, лъэпкъ-зэщIэхъееныгъэ зауэми, сулътIаныр щытрахуми Кавказым къикIа лIы хъыжьэхэр япэ итхэм яхэту зэрызэуар. Езы Мустэфа Кемал (Ататюрк) и гукъэкIыжхэм зэрыщитхымкIэ, тырку революцэм нэхъ гуащIэу хэтахэм ящыщщ адыгэхэу Адхьэм-пэщэр, Алий ФуIэд-пэщэр, Исуф Изэт-пэщэр, Фозий-пэщэр, РэIуф-бей, нэгъуэщI куэди. Адыгэ псори Ататюрк хиша гъуэгум и кIэм нэс ирикIуакъым. Дауэ мыхъуми, Тыркум и япэ президентыр абыхэм «лъэпкъ зэщIэхъееныгъэм и псыпэкIэ» еджэрт, мухьэжырхэм я бынхэм къэралым и тхыдэм щIыпIэшхуэ зэрыщаубыдыр къыхигъэщу.
Алий ФуIэд-пэщэр 1882 гъэм къалъхуащ, и адэри и адэшхуэри дзэм хэтащ: зыр генералу, адрейр маршалу. Анатолием и дыгъэ къухьэпIэмкIэ ФуIэд-пэщэр зи унафэщI дзэр алыдж зэрыпхъуакIуэхэм ехъулIэныгъэ яIэу езэуащ. Абы и ныбжьэгъу пэжт Адхьэм-пэщэр, «шууей зелъатэхэм» я Iэтащхьэр. Адхьэм и лIыгъэр, ар зэрыпхъуакIуэхэм я нэвагъуэр яригъэлъагъужу зэрыщытар КIыщокъуэ Алим и роман «Эмирым и сэшхуэ» жыхуиIэм къыщыгъэлъэгъуащ. А тIури Ататюрк игъэлъапIэрт икIи, пщIэ зэрахуищIым и щыхьэту, ФуIэд-пэщэм, Адхьэм-пэщэм, абыхэм я дзэм хэт псоми ящхьэрыгъ адыгэ пыIэ хъурейм хуэдэ зэрихьэрт.
1920 гъэм и кIэм Алий ФуIэд-пэщэр дипломат IуэхукIэ Мэзкуу ягъакIуэ. Ар Совет унафэщIхэм йопсалъэ, Ленин Владимир хуозэ икIи сэбэпышхуэ мэхъу ди къэралитIым я зэпыщIэныгъэхэр гъэтIылъынымкIэ. 1921 гъэм и гъатхэпэ мазэм ФуIэд-пэщэм аргуэру Мэзкуу трегъэзэж. Иджы ар тырку лIыкIуэт.
Илъэсрэ мазищкIэ Мэзкуу щылэжьа нэужь, абы Анкара къегъэзэж икIи куэд дэмыкIыу ФуIэд-пэщэр меджлисым и тхьэмадэ къуэдзэу хах.
Ди къэралым щилъэгъуахэр абы етхыж икIи «Мэзкуу гукъэкIыжхэр» зыфIища Iэрытхыр тхылъищу Истамбыл къыщыдегъэкI.
НэгъуэщI адыгэлI хахуэм и шыфэлIыфэри къыщегъэлъагъуэ КIыщокъуэ Алим и роман зи гугъу тщIам. Абы и цIэр Хъусен РэIуф-бейщ (КIыкIыхэ яйщ, убыхщ). Абы тырку щIалэщIэхэм я революцэм, Балкан, Япэрей дунейпсо зауэхэм лIыгъэ щызэрихьащ. 1918 гъэм РэIуф-бей тенджыз министру ягъэув. Истамбыл щыдэс зэманым абы Мустэфа Кемал ажалым кърегъэл.
ИужькIэ РэIуф-бей Анатолием къокIуэри, революцэр текIуэнымкIэ Ататюрк доIэпыкъу. АдыгэлIыр япэщIыкIэ жылагъуэ лэжьыгъэхэмкIэ министр ящI, мазэ бжыгъэ докIри - ар премьер-министрщ. ЕтIуанэрей дунейпсо зауэм и зэманым Хъусен РэIуф-бей тырку лIыкIуэу Инджылызым щылэжьащ.
Ататюрк и акъылэгъу нэхъ пэж дыдэхэм ящыщ зыт маршал Чокъмакъ Фозий. Илъэс куэдкIэ штаб нэхъыщхьэм и унафэщIу, дзэзешэ министру къулыкъу ищIащ. ИужькIэ ар меджлисым и депутату хах, премьер-министр мэхъу.
Ихьсан Сабри Чаглаянгил абэзэхэ лъэпкъым къыхэкIащ. 1908 гъэм Истамбыл къыщалъхуащ. А къалэм дэт университетым и юридическэ факультетыр къиухащ. ИужькIэ ар Тыркум и вилайет зыбжанэм я губернатору лэжьащ, мызэ-мытIэу къэралым и меджлисым (парламентым) хахащ. 1965 гъэм Ихьсан Сабри Тыркум лэжьыгъэ IуэхухэмкIэ и министру ягъэуващ. Абы куэдрэ иримылэжьауэ нэгъуэщI къэрал IуэхухэмкIэ министр къулыкъур къыхуагъэфащэ икIи 1971 гъэ пщIондэ а къалэныр егъэзащIэ. ИлъэсиплI докIри, аргуэру зэ а къулыкъур Чаглаянгил къыхуагъэфащэ. 1979 гъэм Ихьсан Сабри меджлисым и унафэщIу щытащ. 1980 гъэм мазэ зыбжанэкIэ, дзэ къулыкъущIэхэм тетыгъуэр яубыдыху, абы Тырку Республикэм и Президентым и къалэнхэр игъэзэщIащ.
И. С. Чаглаянгил мызэ-мытIэу Совет Союзым къэкIуэгъащ. Псалъэм папщIэ, нэгъуэщI къэрал IуэхухэмкIэ министру щыту, 1968 гъэм къэрал Iуэху и пщэ илъу ар Москва щыIащ.
Къулыкъушхуэхэр зэрахьэу, меджлисым хэтхэу, генералхэу, артист, сурэтыщI, тхакIуэ цIэрыIуэхэу ди лъэпкъэгъу куэд ноби Тыркум исщ. Ауэ ахэр тыркуущ зэратхыр, тыркубзэ фIэкIа зи анэдэлъхубзэр зымыщIэжри куэдщ.
… Ди лъэпкъым и хабзэ дахэхэм ящыщщ мыри: ар и гъунэгъухэм яхуэпэжщ, хьэщIэр адыгэм и дежкIэ лъапIэщ, абы и зы щхьэц налъэ къыхэху нэхърэ езыр яукIмэ нэхъ къещтэ. Мис апхуэдэ щIыкIэм тету адыгэ мухьэжырхэр ябгъэдэтщ тыркухэми хьэрыпхэми. «Мыр фэ фи лъэпкъ Iуэхущ», - жаIэу зыхэсхэр зэи бийм и закъуэ къыбгъэданэртэкъым, атIэ езыхэр япэ иту зэрыпхъуакIуэхэр я гъуэмбым ирахуэжырт. Сыт а пэжыгъэм къыпэкIуэжыр хамэщI ущисым деж? Абы триухуащ Тыркум щыпсэу адыгэ щIалэ Лу Джихьэн и усэр:
Ди лъэпкъыр и цIыху къалэным хуэпэжу
Щымыту гъащIэм зы махуи хыхьакъым.
Iэщэр тIэщIэлъу хамэщIыр тхъумэжу,
ДгъэкIуати, зы фIыщIи щIыхьи пытхакъым.
Пэжщ, хьэлъэщ хэхэс гъащIэр. Ар иджыри зэ наIуэ мэхъу нобэ хамэ къэралхэм ис адыгэ куэдым я гъащIэм, я псэукIэм куууэ щыгъуазэ зыхуэпщIа нэужь. Абыхэм къатха письмохэм укъыщеджэкIэ куэдым уогупсыс.
«Жьыгъэм нэкIур зэрегъалъэ. Абы ещхьыркъабзэу, ди псэри зэлъауэ къыщытщохъу мы хамэщIым», - етх Тыркум щыщ адыгэ щIалэм. Абы щIэныгъэ кууи иIэщ, ишхыни егъуэт, ауэ и лъэпкъым къыхуимыгъащIэ гъащIэр мыхьэнэншэу къелъытэ. Апхуэдэ дуней еплъыкIэ зиIэ хэхэсхэри мащIэкъым. Абыхэм ди къэралым и псэукIэр пэжу къэзыгъэлъагъуэ тхыгъэ псори яфIэгъэщIэгъуэну щIаджыкI. Ахэр къыщIоупщIэ ди тхакIуэхэм, щIэныгъэлIхэм, щэнхабзэм и лэжьакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм, абыхэм я жылагъуэ лэжьыгъэм. Дэри ди гуапэу зыдогъэцIыху хамэ хэкухэм щыпсэу адыгэхэу зи дуней еплъыкIэр дахэмэ, ди къэралхэм я зэныбжьэгъугъэр, зэпыщIэныгъэр быдэ хъумэ, ефIакIуэмэ зыфIэфIхэр, ди адыгэ щэнхабзэр здынэсар нэгъуэщI лъэпкъхэм езыгъащIэхэр.
Адыгэ тхакIуэ цIэрыIуэхэм я тхыгъэхэр иужьрей зэманым нэгъуэщI къэрал зыбжанэм къыщыдэкIащ. КIыщокъуэ Алим и «Хъуэпсэгъуэ нурыр» хьэрыпыбзэкIэ зэридзэкIащ Сирием щыщ егъэджакIуэ Къумыкъу Мамдухь. А лэжьыгъэшхуэм Мамдухь илъэс зыбжанэ тригъэкIуэдащ, ауэ ар арэзыщ романыр зэдзэкIа зэрыхъуамкIэ. «Хъуэпсэгъуэ нурыр» къыдигъэкIащ Ливаным и къалащхьэ Бейрут дэт «Дар-аль-Фараби» тхылъ тедзапIэм. Хьэрып тхылъеджэхэм псалъэ гуапэкIэ мыбы защыхуегъазэ езы тхакIуэм - КIыщокъуэ Алим.
(КъыкIэлъыкIуэнущ).
Дзэзешэ цIэрыIуэ Пщэу Адхьэм
(Черкес Эдхем) (1880 - 1950 гъгъ.)
Ататюрк адыгэ дзэзешэмрэ зауэлIхэмрэ щIыгъуу. 1920 гъэ
Хеттолог Чурей Алий
Истамбыл Хасэм и къэфакIуэ гуп. 2002 гъэ
