(ПэщIэдзэр жэпуэгъуэм и 25-м къыдэкIа номерым итщ).
Лашын ТIэхьир пасэу дихьэхащ литературэм. 1925 гъэм нэгъуэщI тхакIуэ щIалэхэри щIыгъуу абы къызэригъэпэщащ «ЕджапIэщIэр» икIи абы илъэситIкIэ къыдигъэкIащ «Фаджр» журналыр. Абы и напэкIуэцIхэр зыхухахыр езыхэм я IэдакъэщIэкIхэм я закъуэтэкъым, атIэ зи жьауэ щIэт инджылыз, франджы, нэмыцэ, урыс литературэхэм щыщ зэрадзэкIырти традзэрт. 1926 гъэм Насиф Исамадин щIыгъуу Лашыным хьэрыпыбзэкIэ зэридзэкIащ Ф. Достоевскэм и «МыкIуэдыжын щхьэгъусэ» жыхуиIэр.
«ЕджапIэщIэм» и лъэхъэнэм ирохьэлIэ адыгэ щIалэм и хъыбархэр щызэхуэхьэса япэ сборникитIыр - «Бжьамийм и пыдыхьэшхыкI», «ЯIуэтэж...» зыфIищахэр - къыщыдэкIа зэманыр.
1934 гъэм Крачковскэм и тхыгъэхэм ящыщ зым мыпхуэдэу щитхащ: «ТеймуритIми я IэдакъэщIэкIхэм икъукIэ куэд ялэжьащ иджырей тхакIуэхэм я лъэхъэнэм дежкIэ; иджырей литературэм псори зыхущIэплъ жанр нэхъ зыкъизых щыхъуащ новеллэр. Абыхэм я лъэхъэнэгъуу къэдгъэлъэгъуэфынущ Убейд зэшхэр е «Бжьамийм и пыдыхьэшхыкI», «ЯIуэтэж...» сборникхэу ауанкIэ псыхьахэр зытха Лашын ТIэхьир».
Мухьэмэд Теймур и новеллэхэм и фащэкIи, и идейнэ куцIкIи поджэж Лашыным и новеллэ «Къуажэм теухуа гукъэкIыж» жыхуиIэр, «ЯIуэIэж...» тхылъым итыр. Ар къызэрыщIидзэр мыращ: хъыбарыр къэзыIуэтэжыр и ныбжьэгъум щIыгъуу макIуэ къыщалъхуа, щапIа, къыщыхъуа къуажэм. Ахэр абы нос мэрем махуэу икIи я щхьэ Iуэху тIэкIу зэрахуэну хуожьэ.
Япэ псалъэхэм къыщыщIэдзауэ гу лъыботэ хабзэу къекIуэкI къуажэ гъащIэр къетхэкIыныр тхакIуэм IэщIыб зэрищIыр.
ЛIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм мысыр тхакIуэхэм хьэл яхуэхъуауэ щыта этнографическэ узэдыкIэм пэIэщIэщ ар. МэкъумэшыщIэ псэукIэм хэлъ сыт хуэдэ Iуэху я нэхъ жьгъейри тхакIуэм къелъытэ икIи мыхьэнэшхуэ ирет, къалэн ин игъэзэщIэн хуейуэ тхыгъэм хигъэувэурэ. Феллахьхэм я тхьэмыщкIагъэр нэхъ къыхэгъэбелджылыкIауэ къегъэлъагъуэ абы: щыгъынхэр фIыцIэщ икIи зэхэчэтхъащ; зэхэукIауэ, имычэзууэ жьы хъуа нэкIухэр, узым зэблишарэ пщIэнтIэпсымрэ гугъуехьымрэ зэрагъэлымпIыжа нэкIу фейцей зэлъахэр гъащIэм дощыгъуэ, фаджэу, ныбаджэу, сымаджэу зи сабиигъуэ тхьэмыщкIэр къуажэ уэрам фIейм щызыхь сабий лъамцIэрыщэхэр къамылъхуами нэхъыфIтIи жыуагъэIэу къулейсызщ - кIэщIу жыпIэмэ, Лашын сыт хуэдэ Iэмалри къегъэсэбэп хэкум илъ залымыгъэр нэхъ гущIыхьэу къигъэлъэгъуэн папщIэ. Уеблэмэ, вы пыхуалэхэм, псы зэрыщIагъэлъадэ шэрхъышхуэхэр зыгъэкIэрахъуэ вы ешахэм, дунейр зэрафIэмыIэфIыжри щыхьэт тохъуэ мысыр жылагъуэм зы IэфIыгъэ закъуи, зы гурыфIыгъуэ гуэри зэрыдэмылъым.
ТхакIуэм нехьэкI-къехьэкI хэмылъу къигъэлъэгъуащ феллахь гъащIэр зэрыщыт дыдэр. Пэжщ, абызи гугъу ищIхэм теухуауэ «щIэн хуейр мыращ» жиIэу зыми триубыдэркъым, атIэ илъагъу псор тхыгъэкIэ игъэбелджылыуэ аращ. Апхуэдэу фIэкIа имыщIми а къигъэлъэгъуэжыр апхуэдизкIэ Iэзэу икIи гум хыхьэу уи пащхьэ кърегъэувэри, плъэмыкIыу уогъэщIагъуэ псалъэм и къарумкIэ абы зэфIигъэкI лэжьыгъэм и инагъыр.
Лашыным зи гугъу ищIхэм я пэжагъыр пепхьэх хъунукъым реалистическэ унэтIыныгъэщIэм тет иджырей тхакIуэхэу Шаркауи Абдурахьмэнрэ (1920 гъэм къалъхуащ) Идрис Исуфрэ (1927 гъэм къалъхуащ). Новеллэ зыбжанэм тхакIуэм къыщеIэт цIыхубз гъащIэм теухуа упщIэхэр икIи абыхэм я жэуап къилъыхъуэурэ сэтей къещI бзылъхугъэм и Iуэху зыIутыр. Щапхъэ белджылыхэмкIэ дегъэлъагъу хуитыныгъэ зимыIэ щхьэлъащIэр гугъу зэрехьыр. «ЖыIэдаIуэм и унэ» хъыбарым лIыхъужь нэхъыщхьэу хэт Наимэ цIыхубз щIалэщ икIи дахэщ. «Ар зэрыгуакIуэм лъабжьэ хуэхъур, - етх Лашын ТIэхьир, - мыIэрысэм хуэдэ и нэкIуркъым, шатэм хуэдэу и напэ хужьыркъым, мазэ ныкъуэм хуэдэ и набдзэ къурашэркъым, сирие чыцIыбжьэхэр уигу къэзыгъэкI и пэ захуэркъым, мраморым хуэдэу цIанлъэ и бгъитIыркъым. Ар - мис а псэкупсэ (духовнэ) дахагъ жыхуэтIэу художникхэр къызэщIэзыIэтэ, усакIуэхэр мыжеиж зыщI дахагъэу цIыху гъэсам и унэм щIыхьэ насыпырщ». И насыпыншагъэти, Наимэ и щхьэгъусэ Мыхьмуд цIыху жьейщ, дыджщ. Абы Наимэ фызу къыщIишар унэрэ феддан зыбжанэ хъу щIапIэрэ зэриIэрщ. Наимэ и лIым дихь гъащIэр мыгъуэщ, гуныкъуэгъуэхэмыкIщ.
КъикI щымыIэми мызэ-мытIэу абы и мурадащ апхуэдэ псэукIэм зригъэхъуэжыну, щымыхъум, Мыхьмудым къыбгъэдэкIыжащ. Ауэ абы и лIыр хуейтэкъым и фызымрэ езымрэ зэбгъэдэкIыжыну, арати судым унафэ ищIащ зилI дэпсэужыну хуэмей муслъымэн цIыхубзхэр здэщыIэ щIыпIэм Наимэ ягъэкIуэну.
Езыр зэрыхуейм хуэдэу зи гъащIэр зыухуэну хэта цIыхубзым и мурадхэр пщIыхь дахэм хуэдэу щылъэлъэжым, апхуэдэ хуитыныгъэ зэримыIэри къыгурыIуэу и гугъэр абы щыхихыжым, Наимэ къегъэзэж Мыхьмуд деж, къегъэзэж, хамэлI и гупэ хэгъуэлъхьэну къыхуихуа нэужь.
Мыхьмуд и гуфIэгъуэм гъуни нэзи иIэтэкъым икIи ар къызыхэкIар и щхьэгъусэм къызэрыригъэгъэзэжыфартэкъым, атIэ лъэпкъ хъункIэ зыщыгугъ сабийр къыщалъхуну зэманыр къызэрыблэгъарт.
Пщащэм и гурыщIэхэмрэ адэ-анэхэм я мурадхэмрэ зэгурымыIуэу зыщызэраупсейм теухуа новеллэхэри иIэщ Лашыным. Абы и роман «Хьэуа зыщIымыгъу Iэдэм» жыхуиIэр 1934 гъэм дунейм къытехьащ. Ари зытеухуар егъэджакIуэ цIыхубзщ, Мысырым япэу щхьэхуит щыхъуа бзылъхугъэхэм ящыщ зыщ.
40 гъэхэм и пэщIэдзэм зэчиишхуэ зиIэ тхакIуэм тхэн щигъэтащ, абы щхьэусыгъуэ хуэхъуари зым и дежкIи мыгурыIуэгъуэу. ТIэхьир и иужьрей тхылъу новеллэхэр щызэхуэсар, «Жьым ихь щхьэтепхъуэр» зыфIищар, 1940 гъэм Каир къыщыдэкIащ. Абы иужькIэ Лашыным тхылъ къыдигъэкIын дэнэ къэна, газетхэм, журналхэм зыри къытрыригъэдзакъым, япэм абыхэм щIэмычэу и хъыбархэр традзэу щытами.
Урыс литературовед Н. К. Коцарев къызэрыхигъэбелджылыкIымкIэ, «Лашын и IэдакъэщIэкIхэм хьэл нэхъыщхьэ хуэхъуахэм ящыщщ купщIэмрэ а купщIэр зыкIуэцIылъ фащэмрэ зэрызэпэшачэр. Абы и зэманым апхуэдэ узэрыщрихьэлIэр зэзэмызэххэт. Лашын и лIыхъужьхэр икъукIэ куэд мэхъу. Абыхэм я дунейр зыхуэдэмкIэ тыншу уи нэгу къыщIэбгъэхьэфынущ зауитI зэхуаку лъэхъэнэм мысыр жылагъуэр (псом хуэмыдэу къалэ гъащIэр) зэрыщытар.
Лашыным и лIыхъужьхэм щыщ куэд гъуэгуитI зэхэкIыпIэм щыгупсысэу урохьэлIэ, къыхахынур ямыщIэу: е заукIыжын хуей мэхъу, е къэзыухъуреихьыр псэм темыхуэж мэхъури, ар имыбгынэу хъуркъым. Лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ щэнхабзэмрэ къызэщыуныгъэ, къэщIэрэщIэжыныгъэ, е нэгъуэщI гуэру «нэхьдэ» псалъэм къиубыдхэмрэ зэтемыхуэу къилъытэрт тхакIуэм.
1954 гъэм дунейм ехыжащ Лашын ТIэхьир. Абы и хъыбархэр урысыбзэкIэ зэдзэкIауэ Мэзкуу къыщытрадзащ «Мысыр новеллэхэр», «Хьэрып прозэ» сборникхэм. 1960 гъэм адыгэ тхакIуэм и тхыгъэ псори зэхуэхьэсауэ Каир къыщыдэкIащ. Абы пэублэ псалъэ хуитхащ мысыр новеллэтх цIэрыIуэ, литературовед икIи дипломат Яхья Хакъкъи.
Теймур зэшхэмрэ Лашын ТIэхьиррэ я зэчийм пщIэшхуэ хуищIт, абыхэм я ныбжьэгъуфIт тхакIуэ, журналист икIи социолог Мэзхьэр Исмэхьил, иджырей мысыр киноактёр цIэрыIуэ Мэзхьэр Ахьмэд и адэр.
Студенту щыщыIа зэманым, 1908 гъэм, абы къыдигъэкIт «Аш-Шааб» газетыр. Илъэсибгъу дэкIа нэужь «Аль-Усур» журналым и редактор нэхъыщхьэ мэхъу. ТхакIуэ щIалэм и дуней еплъыкIэр зэфIэуващ Дарвинрэ Сарруф Екъубрэ (1852 - 1927) я щIэныгъэр и гъуазэу. Сарруф ливан тхакIуэщ, Каир щыпсэуащ, «Аль-МукътэтIэф» журналым и унафэщIт.
Мэзхьэрым хьэрыпыбзэкIэ зэридзэкIащ Дарвин и лэжьыгъэ «ЛIэужьыгъуэхэм я къэхъукIэ» жыхуиIэр. ИужькIэ ар «Аль-МукътэтIэф» журналым и редактор нэхъыщхьэ ящI.
АбыкIэ хэIущIыIу щIыным пещэ европейскэ щIэныгъэмрэ щэнхабзэмрэ я ехъулIэныгъэхэр, эволюцием ехьэлIауэ Дарвинрэ Спенсеррэ я идеехэр. Абыхэм къадэкIуэу Мэзхьэр Исмэхьил йолэжь хьэрып гупсысакIуэшхуэхэм я тхыдэм ехьэлIа Iуэхухэм икIи абыхэм я псынащхьэр Европэм ирепх. 60 гъэхэм абы къызэрегъэпэщ «жылагъуэм и энергетикэм и теорие», а зэманым ар долажьэ «Франклин» американскэ тхылъ тедзапIэм, США-м и социолог-щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэхэр зэредзэкI.
1967 гъэм Бейрут къыщыдокI Мэзхьэрым и автобиографическэ повесть «ЩIалэгъуэм и гугъуехьхэр» зыфIищар.
Мысыр тхакIуэхэу адыгэхэм къахэкIахэм ятеухуа мы псалъэмакъым адэкIэ сыкъыщыувыIэну сыхуейт театральнэ лэжьакIуэшхуэ икIи режиссер Уахьбэ Исуф и къуэш нэхъыщIэ иджырей драматург цIэрыIуэ, новеллэтх, журналист Уахьбэ СэIэдин.
СэIэдин и япэ хъыбархэр щытригъэдзар 1942 гъэрщ. Ар хэтащ 1952 гъэм бадзэуэгъуэм и 23-м екIуэкIа революцэм, ди эрэм ипэкIэ 525 гъэм Мысырым къэжэрхэр къыщытеуа лъандэрэ щыIа дэкъузэныгъэр тридзу, монархиер икъутэу къэралым и щхьэ и унафэ ищIыжыну хуит зыщIа революцэм. ИлъэсихкIэ Уахьбэр полицэм хэтащ. А зэманым абы гъащIэм щилъэгъуа, и лэжьыгъэм зыщрихьэлIа къомыр сэбэп къыхуэхъуащ бзаджащIэхэр къэубыдыным теухуа и новеллэхэр щитхым.
1958 гъэм ар «Аш-Шахьр» журналым и редактор нэхъыщхьэу ягъэув. А гъэ дыдэми дунейм къытехьащ Уахьбэ и новеллэхэр щызэхуэхьэса и япэ тхылъыр. 1961 гъэм Каир щагъэуващ абы и япэ пьесэ «Алыхьым къихъумэр» жыхуиIэр. Абы къыщыгъэлъэгъуащ 1952 гъэм и бадзэуэгъуэм ипэкIэ екIуэкIа Iуэхугъуэхэр. Феодальнэ режимым зыпэщIасэу мэкъумэшыщIэхэр ерыщу къыщыукъубея 1951 гъэм къуажэм къыщыхъуахэм теухуащ «Ещанэ класс зиIэ вагон» (1962) жыхуиIэр.
1964 гъэм Уахьбэ СэIэдин и пьесэ «Москитхэм я лъэмыж» жыхуиIэм къытращIыкIыу спектакль ягъэувауэ щыIащ. А драмэм къиIэт Iуэхугъуэхэр теухуащ бадзэуэгъуэм екIуэкIа революцэр къыщыблэгъа зэманым къалэхэмрэ къуажэхэмрэ къыщыхъуну зыпэплъэ зэхъуэкIыныгъэхэм.
Спектаклхэр псори зыгъэувар СэIэдин и къуэш Исуфщ.
Инджылыз тепщэм и бийуэ Мысырым и цIыхубэм 1919 гъэм иригъэкIуэкIа бэнэныгъэрщ зытеухуар «ГъэсакIуэ», «ГъущIIунэхэр» пьесэхэр. Ахэр Каир дэт лъэпкъ театрым 1967 - 1968 гъэхэм щигъэуващ Уахьбэ Исуф. «Псы зэрыщIагъэлъадэ шэрхъибл» - аращ зэреджэр хьэрып-журт ещанэ зауэу 1967 гъэм екIуэкIам кърикIуахэм тепсэлъыхь драмэм.
Литературнэ гупхэм я деж зэныкъуэкъу гуащIэ къишауэ щытащ Уахьбэ СэIэдин и пьесэм къытращIыкIыу ягъэува «Сценэ къуагъ жэщтеуэ» спектаклым. А пьесэм «темэ щIэхъумам» - къэрал Iуэхузехьэхэр литературэмрэ литературнэ критикэмрэ зэрыхэпщэфIыхьым - и щхьэтепхъуэр трех.
Уахьбэм европейскэ драматург зыбжанэм я пьесэ зэридзэкIащ, литературэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэм теухуауэ критическэ тхыгъэхэр журналхэм, газетхэм къытрыригъэдзащ.
Азиемрэ Африкэмрэ я тхакIуэхэм я тхыгъэ къыхэхахэр щызэхуэхьэса библиотекэу томипщI хъум и япэ тхылъыр - «КъуэкIыпIэ Гъунэгъум и тхакIуэхэм я тхыгъэ къыхэхахэр» жыхуиIэр Мэзкуу дэт «Прогресс» тхылъ тедзапIэм 1978 гъэм къыщыдэкIауэ щыIащ. Ар щытрадзэ махуэхэм дунейм ехыжащ Исуф ас-Сибаи, а томыр зыгъэхьэзырахэм ящыщ зыр. Ар пщIэкIэ къащта лIыукIым Кипрым щыIэщIэкIуэдащ. Хьэрып тхакIуэ цIэрыIуэр икIи жылагъуэ лэжьакIуэшхуэр президент Гамаль Абдель Насер и ныбжьэгъуфIу, и щIэгъэкъуэну щытащ, 1952 гъэм екIуэкIа бадзэуэгъуэ революцэм жыджэру хэтащ.
Адыгэ мамлюкхэм къатепщIыкIыжа литератор цIэрыIуэ Сибаи Мухьэмэд и унагъуэм 1917 гъэм къралъхуащ Исуф. ЩыцIыкIум къыщыщIэдзауэ ар дихьэхауэ еджэрт урыс, КхъухьэпIэ къэралхэм я классикхэм я IэдакъэщIэкIхэм. Илъэс пщыкIуплI щрикъум ар адэншэу къэнащ. Апхуэдэу щыхъум, Исуф мурад ищIащ и гъащIэр дзэм ирипхыну икIи дзэзешэхэр щагъэхьэзыр еджапIэм щIэтIысхьащ. Ар къиуха нэужь, мамлюк нэсхэм ещхьу, ар шуудзэм хыхьащ, иужькIэ танкыдзэм зритыжащ.
1952 гъэ революцэр къэхъеиным куэд имыIэжу ас-Сибаи ягъэув дзэм и музейм и нэхъыщхьэу, итIанэ Мысырым и танкыдзэхэм я унафэщIым и къуэдзэу.
Литературэмрэ гъуазджэмрэ ехьэлIа IуэхухэмкIэ щыIэ Хасэм и генеральнэ секретару ар хахауи щытащ 1956 гъэм, илъэситI дэкIри, Азиемрэ Африкэмрэ я къэралхэм я зэакъылэгъуныгъэм и организацэм и генеральнэ директору ягъэуващ икIи дунейм ехыжыхункIэ а къулыкъур иIыгъащ. Президент Насер и лъэIукIэ ас-Сибаи илъэс зыбжанэкIэ и унафэщIу щытащ Мысырым щэнхабзэмкIэ и министерствэм.
Жылагъуэ лэжьыгъэхэмкIэ гъэнщIауэ щытащ тхакIуэ Iэзэм и гъащIэр: ар ящыщт тхакIуэхэм я союзрэ новеллэтххэм я клубрэ къызэзыгъэпэщахэм, я редактор нэхъыщхьэт АРЕ-м и тхакIуэхэм я союзым къыдигъэкI «Ар-Рисалэ аль-Джадидэ», афроазиатскэ тхакIуэхэм я бюро сыт щыгъуи лажьэм и «Лотос» журнал цIэрыIуэхэм.
Ас-Сибаи зы зэман пыухыкIакIэ апхуэдэу и редактор нэхъыщхьэу щытащ. Каир къыщыдэкI «Ахар саа» журналым.
Жылагъуэ лэжьакIуэ емышыжым и гуащIэ куэд ирихьэлIащ Азиемрэ Африкэмрэ щыпсэу лъэпкъхэм я щхьэхуитыныгъэм щIэзэууэ ирагъэкIуэкI бэнэныгъэм быдэу щызэкъуэувэным. Ар пэщIэту щытащ империализмымрэ колониализмымрэ я Iуэху фIейхэм. Ар и телъхьэу щытащ Мысырым капиталист гъуэгу къыхимыхыным, Совет Союзымрэ адрей социалист къэралхэмрэ пыщIэныгъэ быдэ яхуиIэным. МамырщIэкъу лэжьыгъэу абы иIэр къалъытэри, 1960 гъэм къратауэ щытащ Ф. Жолио-Кюри и цIэкIэ щыIэ Мамырыгъэм и дыщэ медалыр.
Ас-Сибаи мызэ-мытIэу щыIащ ди къэралым.
1947 гъэм Каир къыщыдэкIауэ щытащ Исуф и новеллэхэр щызэхуэхьэса «НэкъыфIэщIхэр» жыхуиIэр. Абы ипэкIэ 1933 гъэм къыщыщIэдзауэ и тхыгъэхэр яриту щыIащ Мусэ Сэлам къыдигъэкI журналхэм.
40 гъэхэм и кIэухым тхакIуэм IэщIыб ещI и тхыгъэхэр нэхъ зытриухуэ лъагъуныгъэ зэрызехьэхэр, щхьэзакъуэ-лъакъуитI романтизм гъунапкъэм йобакъуэри, революционнэ романтизмым зрет, иужькIэ критическэ реализмым хуокIуэ.
«ФэрыщIыгъэм и щIыналъэ» (1949) япэ роману ас-Сибаи итхар теухуащ 1952 гъэ революцэм ипэкIэ мысырлыхэм я гъащIэм и лъэныкъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм. УрысыбзэкIэ къыдэкIам и пэублэ псалъэм мыпхуэдэу щыжиIащ Исуф: «ФэрыщIыгъэм и щIыналъэ» си романыр стхащ Мысырыр колонизаторхэм я лъэгудыгъуэм щыщIэгурымыхь, лъэпкъ, социальнэ гъэпщылIыныгъэхэм я лIэужьыгъуэ щIэгъэщхъуэжахэм щагъэгуIэ, кIэ зимыIэ гъэпщылIыныгъэм щитхьэлэ лъэхъэнэм; мысырлыхэр я щхьэхуитыныгъэм щIэзэууэ лъы щагъажэ, хуитыныгъэм, щIакхъуэ Iыхьэм, къэщIэрэщIэныгъэм, мамырыгъэм щыщIэбэн зэманым».
Исуф ас-Сибаи и Iэдакъэ къыщIэкIащ тхылъ 50-м щIигъу, публицистикэ тхыгъэ куэд. Роман къудейуэ абы иIэр 20-м нызэрохьэс. Исуф и тхыгъэ нэхъыфIхэу къалъытэ революционнэ романтизмкIэ псыхьа романхэу «Си гур къызэтыж» (1955), «Гъуэгу къэзыгъэзэж» (1958) жыхуиIэхэр, иджырей гъащIэм теухуа романхэу «Дэ ди закъуэкъым» (1969), «ГъащIэр - напIэдэхьеигъуэщ», «Дэ банэ тсэркъым» (1973), Асуан псы IущIапIэр зэраухуам теухуа пьесэ «Зэманым нэхърэ нэхъ лъэщ» (1966) зыфIищахэр, нэгъуэщIхэри.
«Си гур къызэтыж» романыр езы тхакIуэм и гъащIэм триухуащ. Абы къыщыгъэлъэгъуащ 1952 гъэм революцэр къыщыхъеину лъэхъэнэм мысыр офицерхэм я дуней еплъыкIэр зыхуэдар. «Гъуэгу къэзыгъэзэжыр» топсэлъыхь япэ хьэрып-журт зауэу 1948 гъэм екIуэкIам.
УрысыбзэкIэ зэдзэкIауэ Исуф и тхыгъэ зыбжанэ традзащ ди деж къыщыдэкI «Иностранная литература», «Огонёк» журналхэм.
Мэзкуу, Ташкент, Ленинград тхылъ тедзапIэхэм дунейм къыщытехьащ «Псызехьэр лIащ», «ФэрыщIыгъэм и щIыналъэ», «Дэ банэ тсэркъым» романхэмрэ рассказхэр щызэхуэхьэса «ЦIыху угъурлыщэхэр» тхылъымрэ.
1974 гъэм ас-Сибаи и литературнэ лэжьыгъэм хуагъэфэщауэ щытащ «Лотос» саугъэтыр.
Исуф адэ гулъытэ хуищIырт и хэкуэгъухэу литературэм зи гъащIэр пызыщIахэм. Псом хуэмыдэу ар хуэгуапэт Абазэ Сэруэт, роман, повесть, пьесэ, хъыбар куэд зи Iэдакъэ къыщIэкIа, европейскэ тхакIуэхэм я Iэрытххэм я зэдзэкIакIуэ Iэзэм. Сэруэт и ехъулIэныгъэхэм щыгуфIыкIырт ас-Сибаи. Абы ар тригъэгушхуэрт тхыдэм хыхьэжа темэхэр къитIэщIыжыну икIи сыткIи фIэкъабылт езыхэр къызытепщIыкIыжа адыгэ мамлюкхэм куэд щагъэхъа а зэман жыжьэм нэсыжу тетхыхьыну.
Абазэм и IэдакъэщIэкIхэм я нэхъыфIщ «Ибн-Аммар» повестыр, «ГъащIэ и гъащIэж» пьесэр, «Нил Iут чэщанэ» романыр.
1959 гъэм абы Каир къыщыдигъэкIащ къуажэ гъащIэм тепсэлъыхь роман «Махуэхэм защызыдзей» зыфIищар, АРЕ-м и къэрал саугъэтыр зыхуагъэфэщар. 1960 гъэм Абазэ Сэруэт къыдегъэкI «Дыгъэр иджыри къыкъуокI» романыр, етIуанэ дунейпсо зауэм иужькIэ мысыр щIалэгъуалэм я гъащIэр зыхуэдэм теухуар. Абы къыщыгъэлъэгъуащ щIэблэщIэ къэхъум гъащIэщIэ ухуэным хузэфIэкI хилэжьыхъу езым хуэфэщэн увыпIэ екIу щиубыдын папщIэ фIэщхъуныгъэ зэрыщыIэр.
Литературэ гъуэгум и япэ лъэбакъуэхэр 50 гъэхэм зыча Абазэ Сэруэт ноби игъэтIылъакъым и къалэмыр. Абы и хъыбар, пьесэ, роман куэд традзэ «Ас-Сэкъафэ» журналым, «Аль-Джумхурие» газетым, тхылъ щхьэхуэу къыдокI.
Иджыпсту Мысырым адыгэу мини 5-м щIигъу щопсэу. Абыхэм я анэдэлъхубзэр ящIэжыркъым, ауэ я хабзэхэр яхъумащ, я тхыдэм щыгъуазэщ, адыгэ шхыныгъуэхэр дэгъуэу ягъэхьэзыр. 1932 гъэм Каир абыхэм къыщызэрагъэпэщащ «Адыгэ зэкъуэшыныгъэ» хасэр. Абы и унафэщIу щытащ Абдул Хамид-бек Гъалибрэ Рашид Ростомрэ. Гъалиб хьэрыпыбзэкIэ зэридзэкIащ «Кавказым и тхыдэр». Рашид Ростом и къуэрылъхут Уэсмэн Рыфкъий генералым, Тэуфикъ-пэщэм и зэманым дзэзешэ министру щытам. Абы и адыгэ унэцIэ дыдэр Фэукъуэщ.
1920 гъэм Ростом къиухат Сорбоннэ университетыр. ФуIэд Езанэмрэ Фэрыкъурэ Мысырым я хедивхэу щыщытам, абыхэм къэралым къулыкъу лъагэхэр щаIыгъащ. Рашид Ростом и тхыгъэхэр къытригъадзэрт «Аль-РисалэI» («тхыгъэхэр») икIи «Аль-МукътэтIэф» («тхыгъэ къыхэхахэр») журналхэм. Абы и цIыхугъэфIт Расым Рушди - «Адыгэхэмрэ Мысырымрэ», «Алий-бек аль-Кэбир», «Ар - си лъэпкъщ! Адыгэр и лъэпкъым топсэлъыхь», «Адыгэ лъэпкъым и къекIуэкIыкIам и нэщхъеягъуэхэр», «Ислъамымрэ щхьэхуит гупсысэмрэ» тхыгъэхэр зи IэдакъэщIэкI адыгэ щIалэр. Кавказым щекIуэкIа зауэм теухуауэ Рушди повесть зыбжанэ къыдигъэкIащ.
Иорданием и адыгэ жылэхэм Рашид Ростом 1932 гъэм щыIащ. 1933 гъэм мазаем и 9-м абы Амман игъэхьащ письмоищ: Нэхущ Мысхьуд, абы и къуэ Хьэмид, ипхъу Iэминэ сымэ я деж. И тхыгъэхэм ящыщ зым Рашид мыпхуэдэу щитхащ: «Фи бынхэм яжефIэж абыхэм хэку зэраIэр, абы нэхърэ нэхъ дахи дунейм зэрытемытыр, ар зэи абыхэм ящыгъупщэ зэрымыхъунур. Абыхэм иращIэ: адыгэхэр лъэпкъ къабзэщ, лэжьэрейхэщ, щхьэхуитыныгъэр фIыуэ ялъагъу, уафэ къащхъуэм и лъабжьэм адыгэу къызэрыщалъхуам папщIэ я щхьэр лъагэу ирелъагъуж икIи я гъащIэр яухыху къызыхэкIа лъэпкъым хуэфащэу щрет»...
ХамэщI къыщыхута адыгэ мухьэжырхэм яхуэлэжьэным Рашид Ростом и гъащIэ псор триухуащ. Абы ахэр игъэгушхуэрт, мылъкукIэ ядэIэпыкъурт. Каир и институтхэм щеджэ адыгэхэр зэпымычу абы и унэ щыпсэурт. Кавказым и тхыдэр щызэхуэхьэса библиотекэ къулей дыдэ Ростом иIэт. Сирием, Иорданием, Ливаным, Палестинэм къикIыу Мысырым еджакIуэ къакIуэ адыгэ псоми абы и тхылъхэр къагъэсэбэпырт. Жьы дыдэ хъуауэ ар 1976 гъэм дунейм ехыжащ.
Гъуазджэм и лэжьакIуэ куэд адыгэ мамлюкхэм къалъхуам къалъхужахэм ящыщу Каир щопсэу. Абыхэм яхэтщ зэчий зыбгъэдэлъ артистхэр, уэрэджыIакIуэ Iэзэхэр, сурэтыщIхэр, уэрэдусхэр.
Фахъридин Мариам илъэс 30-м щIигъуауэ кином зыкъыщегъэлъагъуэ, фильм 95-м щыджэгуащ. Гукъинэжщ абы игъэзэщIа ролхэр. Мариам и дэлъху нэхъыщIэ Исуфи артистщ.
Киногъуазджэр фIыуэ зылъагъу ди цIыхухэр нэхъ зыщыгъуазэр Абазэ Рушдирэ Мэзхьэр Ахьмэдрэ я зэфIэкIырщ. Ахэр Мысырым и киностудие «Фильм Абир аш-Шэркъ» жыхуиIэм и артист пажэхэщ. А тIури ди деж щагъэлъэгъуа «Псалъэ пэж» фильмым щоджэгу. Ахьмэд тутнакъэщым и унафэщIым и ролыр егъэзащIэ, Рушди - генералым.
Мэзхьэрыр дэ щытлъэгъуащ нэгъуэщI фильмхэми: «Нэгъуджэ фIыцIэхэр», «ЦIыхухъу псори зэщхьщ», «Лъагъуныгъэм и уасэр», «Си гум фIыуэ илъагъу цIыху», нэгъуэщIхэми.
Абазэ Рушди фIыуэ къалъагъу хъэрыпхэм. Ар фильм 48-м щыджэгуащ. «КIыфIыгъэм иужькIэ - нэху» жыхуиIэ фильмым абы щигъэзэщIа роль нэхъыщхьэр гукъинэжщ, узыIэпызышэщ.
«Мамлюк щIэпхъуэжа» жыхуиIэ тхыгъэмкIэ хьэрып литературэщIэм къыхихьащ тхыдэ романыр. Ар и IэдакъэщIэкIщ Джирджи Зейдан (1861- 1914).
ТхакIуэ хъуну щIалэ цIыкIур Бейрут щыпсэу чыристан унагъуэ тхьэмыщкIэм къыщалъхуащ. ЩыныбжьыщIэм Джирджи бэIутIэIу куэд илъэгъуащ, ауэ зэи ар зэщIэкIуакъым. ВакъэлъэщIу щыта щIалэ ерыщым япэ щIыкIэ фармацевт IэщIагъэр зригъэгъуэтащ, итIанэ пщыхьэщхьэ еджапIэм инджылызыбзэ щиджащ, 1882 гъэм ар Мысырым кIуащ, дохутыр хъун гурылъ иIэу. Зейдан и гурылъыр къыщемыхъулIэм, «Зэман» газетым лэжьыгъэ къыщигъуэтащ. Илъэсищ нэужьым абы Бейрут егъэзэж. Ливаным Джирджи щиджащ пасэрей журтхэм, хьэмшэрийхэм, къэжэрхэм я бзэхэр. ИтIанэ Зейдан и щIэныгъэм Лондон щыхигъахъуэри, Каир Iэпхъуэжыпащ.
1888 гъэм щыщIэдзауэ абы зрет тхакIуэ IэщIагъэмрэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэмрэ. Илъэсищ нэужьым Джирджи къызэIуихащ типографие, ар лъабжьэ хуэхъуащ иджыпсту хьэрып къэралхэм нэхъ ин дыдэу щыIэ «Дар ал-Хьилал» тхылъ тедзапIэм.
Джирджи Зейдан роман 22-рэ итхащ. Абы щыщу 17-р ислъамым и пасэрей тхыдэм теухуащ. «Мамлюк щIэпхъуэжа», «Мамлюкхэм я IуэхущIафэ», «Мэхьди гъэр ящIащ» романхэр тхакIуэм Мысырым иса ди лъэпкъэгъухэм я гъащIэм тритхыхьащ.
Хьэрып тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэр бзэ куэдкIэ зэрадзэкIащ. Зейдан и тхыгъэхэр Лондон, Париж, Рим, Берлин, Ленинград, Дели, Коломбэ, Тегеран, Баку, Истамбыл къыщыдэкIащ. Джирджи и романхэм тхыдэм щыгъуазэ уащI, ахэр бзэ тыншкIэ, бзэ дахэкIэ, бзэ къызэрыгуэкIкIэ тхащ.
Дэ ди тхылъеджэри, сызэригугъэмкIэ, дихьэхагъэнщ япэу дунейм адыгэбзэкIэ къытехьа «Мамлюк щIэпхъуэжа» романым. Ар адыгэ мамлюкхэм къащыщIа щIэщхъум топсэлъыхь. КъыщыдэкIар Мейкъуапэщ.
«Мамлюк щIэпхъуэжар» Хъуажь Мухьэмэд-Хъер ди анэдэлъхубзэкIэ ятха фIэкIа умыщIэу адыгэбзэм къригъэтIэсащ.
Мухьэмэд-Хъер адэжь щIыналъэм къызэрыкIуэжрэ илъэс 30 хъуащ. Ар Джулан лъагапIэхэм хиубыдэ Барекъэ къуажэм къыщалъхуащ, ныбжьыщIэу Сирием иIэпхъукIащ, Иорданием куэдрэ щыпсэуащ. Дамаск дэт университетыр къиухри, Хъуажьыр уэчылу лэжьащ.
Хэкум къигъэзэжа нэужь, абы хьэрыпыбзэкIэ зэридзэкIащ «Къэзанокъуэ Жэбагъы» жыхуиIэ тхылъыр, МэшбащIэ Исхьэкъ и роман «Бзиикъуэ зауэр».
Мохиэддин Хъалид 1922 гъэм хьэстIул мазэм и 17-м Каир къыщалъхуащ. Абы дзэ щIэныгъэхэмкIэ училищэрэ Каир дэт университетым и коммерческэ факультетымрэ къиухащ. Езыр Жамбейхэ ящыщщ.
Г. А. Насер и гъусэу Хъалид яхэтащ Мысыр пащтыхьыр 1952 гъэм тезыдза «Офицер щхьэхуитхэр» хасэр къызэзыгъэпэщахэм.
1964 гъэм Жэмбейр «Аль-Ахъбар» газетым и редактор нэхъыщхьэу ягъэуващ. ИужькIэ ар Хьэрып социалист союзым (АСС) и ЦК-м хагъэхьэ.
1970 гъэм Анвар Садат властыр Iэрыхьа нэужь, Мохиэддин Хъалид и политическэ лэжьыгъэр нэхъ кIащхъэ мэхъу. Уеблэмэ, абы къахуихуащ къалэм дэкIыну хуитыныгъэ къыщрамытаи.
1975 гъэм и жэпуэгъуэ мазэм, АСС-р и лъабжьэу, Жамбейм Лъэпкъ-прогрессивнэ парт (НПП) къызэрегъэпэщ. АСС хасэр зэбграутIыпщыкIыжа нэужь, 1977 - 1980 гъэхэм ар НПП-м и тхьэмадэу, иужькIэ и генеральнэ секретару мэлажьэ.
1978 гъэм къыщыщIэдзауэ илъэс зыбжанэкIэ НПП-м и орган «Аль-Ахьали» газетым и редакцэм и унафэщIуи щыIащ. КъуэкIыпIэ Гъунэгъум щыIэ щытыкIэр захуагъэм тету зэтес щIыжыным, къэралым и жылагъуэ-политикэ гъащIэм демократием и хабзэхэр щыгъэувыным теухуа и тхыгъэхэр мызэ-мытIэу Хъэлид а газетым къытрыригъэдзащ.
Жамбейрщ мамырыгъэм и телъхьэхэм я зэщIэхъееныгъэр Мысырым къыщызэзыгъэпэщари, 1958 гъэм къыщыщIэдзауэ ар Мамырыгъэр хъумэнымкIэ мысыр лъэпкъ Советым и генеральнэ секретарщ, Мамырыгъэр хъумэнымкIэ дунейпсо Советым и вице-президентщ. Мамырыгъэр хъумэным хуищIа хэлъхьэныгъэ инхэм къапэкIуэу абы Жолио-Кюри и цIэкIэ щыIэ дыщэ медалыр къратащ. 1970 гъэм Мохиэддин Хъэлид хуагъэфэщащ «Лъэпкъхэм яку мамырыгъэр щыгъэбыдэнымкIэ» щыIэ Международнэ Ленинскэ саугъэтри.
Адыгэ мамлюкхэм къэралыр щаIэщIэлъа лъэхъэнэр Мысырым и тхыдэм хэбдз зэрымыхъунум ещхьу, абы и литературэри къызыфIэбгъэщIыфынукъым Баруди, Шэукъий, Теймур зэкъуэшхэр, Абазэ зэкъуэшхэр, Джэрымыр, Лашыныр, Сабри, Уахьбэ, ас-Сибаи, нэгъуэщIхэри хэмыту. Курыт лIэщIыгъуэхэм мамлюкхэр сэбэп хъуауэ щытащ Мысыр къэралыгъуэр зэфIэувэнымкIэ. Нобэр къыздэсым Каири, Александрии, Щами хэщIа щIагъуэ щымыIэу дэтщ абыхэм я ухуэныгъэ хьэлэмэтыщэхэу архитектурэ телъыджэм и фэеплъ ину къэнахэр. Апхуэдэ ухуэныгъэхэм, сыт хуэдэу щымытми, зэманым зыщыдигъазэкIэ зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэм я лъэужь къыщытенэ къохъу, ауэ адыгэ мамлюкхэм къатепщIыкIахэм я литературэ IэдакъэщIэкIхэр зэрыщыт дыдэм хуэдэу фэеплъ мыкIуэдыжщ нобэ псэу лIакъуэхэми, пщэдей къалъхунухэми я дежкIэ, ар я духовнэ хъугъуэфIыгъуэщ хьэрып къэрал псоми, и хъугъуэфIыгъуэщ къэщIэрэщIэжа КъуэкIыпIэ Гъунэгъум и щэнхабзэр зыфIэгъэщIэгъуэн дэтхэнэ зыми
Мэзхьэр Исмэхьил Ас-Сибаи Исуф Джорджи Зейдан
Мохиэддин (Жэмбей) Хъалид Щхьэплъы Зубейдэ Фэукъэ Рашид
