Хъан Къаплъэн-Джэрий Къэбэрдей хэкум къыщемыхъулIа и зекIуэмрэ езыр зэрытрагъэкIамрэ

Смирнов Владимир ­(1846 - 1922) Бытырбыху дэт университетым и КъуэкIыпIэ факультетыр 1870 гъэм «хьэ­рыпыбзэмкIэ, персыбзэмкIэ, тыркубзэмкIэ кандидат» IэщIагъэр иIэу къэзыуха урыс тхыдэджщ, бзэ ­щIэ­ныгъэлIщ. Нобэ зи пы­чы­гъуэ къэтхь и доктор ­диссертацэр 1887 гъэм пхигъэкIащ абы. Кърым хъа­ныгъуэр зэрызэфIэува щIы­кIэм, абырэ Урысеймрэ я зэхуаку дэлъа зэхущы­тыкIэм я гугъу ищIкIэрэ, Смирновыр адыгэ тхыдэм «Къэнжал зауэ» фIэщыгъэмкIэ къыхэна зауэ­зэ­рылIым топсэлъыхь. Уры­сыбзэкIэ еджэну гукъыдэж зиIэхэм тхыгъэр псалъащхьэм и оригиналымкIэ («Не­удачный поход Каплан-Гирей хана I в Черкесию и свержение его») къагъуэ­тыфынущ. Смирновым и лэ­жьыгъэр, езым зэрыжи­IэмкIэ, кърым хъаны­гъуэм теухуауэ япэу урысыбзэкIэ дунейм къытехьа тхыдэ ­лэ­жьыгъэт. Европей  тхы­дэ­джхэм я тхылъхэм ­нэ­мыщI, щIэныгъэлIым кърым­-тэ­тэрхэм я пасэрей Iэрытх­хэри иджащ. Гулъытэ зы­хуэфащэ лэжьыгъэхэм ящы­щу Смирновым къре­Iуэ 1832 гъэм урысыбзэкIэ зэрадзэкIауэ щыта Му­хьэ­мэд Риза Сэид и тхылъ цIэрыIуэу «Ас-себ-ус-сеяр фи ахбари мулюки татар» («Тэтэр тепщэхэм ятеухуа хъыбархэм щыщ планетибл») тхылъыр. Къэнжал зауэм и хъыбар къыхощ Хьэлим Джэрий жыхуаIэ тхакIуэм и «Гюльбуни-ханан» («Хъанхэм я гуащэнапщIэ гъэгъа») тхылъми. Зи цIэр нэхъ ди нэIуасэхэм ящыщщ сулътIанхэм ябгъэдэтыпэу къулыкъу зыхьа Фундуклулу тхакIуэри: Iэ­рытх къэс напэкIуэцI 300-м нэсу абы къызэринэкIа тхылъиплIым я зым щы­топсэлъыхь Къэнжал зауэм.

Къаплъэн-Джэрий теп­щэ­гъуэр къыIэрыхьа нэужь, занщIэу ихъуэжащ къыкъуэт унафэщIхэр. Псалъэм пап­щIэ: хъаным и къуэш нэхъы­щIэ Менглы-Джэрий калга ­къулыкъур иритащ; Мэкъсуд-Джэрий нуреддин ищIащ; атабек Мердан-Алий - уэчыл - хъаныгъуэм и япэ уэзир - ­хъуащ. Кърым уэлийхэм ящыщу Ибрэхьим-ефэнды-за­де Мухьэммэд-ефэнды ­къады нэхъыщхьэу игъэуващ, Муртазэ-щихъыр муф­тий хъуащ.
А зэман дыдэм ирихьэлIэу, хъаныщIэм тахътэм къытекIа хъан Къазы-Джэрий уэзирым Балаклавэ иригъэшэн щхьэкIэ, кхъухьым иригъэ­тIыс­хьэри иутIыпщат, ауэ жьыш­хуэм Бургос щитIы­сы­кIыну Iэмал къыщримытым, ар Румелием ягъэкIуэну лъэIуащ. Абы щыIэу, Ямболу пэгъунэгъуу Къарын-абад щIы­пIэм емынэ уз къы­щы­хыхьэри, дунейм ехыжащ.
ХъаныщIэ Къаплъэн-Джэ­рий Езанэм (1707 - 1709 гъэ­хэм тетащ) ипэ щIыкIэ тырку къэралыгъуэм дзыхь къы­хуищI хуэдэурэ щIидзат и ­теп­щэгъуэр. СулътIаным Ени­къалэ дэт быдапIэхэр зыхуей хуэзамэ зыщигъэгъуэзэну унафэ къы­хуищIати, муслъымэн махуэгъэпсымкIэ 1119 гъэм (1708-м и шыщхьэуIум) хъаныр абы еплъыну ежьат. Гъуэгу зды­тетым ар Джан-Тимур ирихьэлIэри, лъэныкъуитIыр зэ­щыIеящ икIи я кум гужьгъэжь къыдэхъуауэ зэбгъэ­дэкIыжахэщ. Хуэм-хуэмурэ хъаныщIэр адрей мурзэхэми ящыхьэурэ Iуэхур лъыгъа­жэм хуэкIуэным тIэкIущ иIэжар. Езы хъаным къы­зэры­фIэщIымкIэ, мурзэхэр апхуэ­дэу къыщIыхуэбзаджэр зыгуэрым къы­зэры­зэщIи­гъэс­тым къы­хэкIырт. Ар и гурыщхъуэу, Къаплъэн-Джэ­рий и нэIэ тримыгъэкIыу кIэ­лъыплъырт щIыналъэм ирагъэкIа хъан Долэт-Джэрий. Ар Родос хытIыгум щыIэти, Румелием ягъэIэпхъуэну сулътIаным елъэIуат, модрейри арэзы хъуат. Къаплъэн-Джэрий ар зэрызэхихыу сулътIаным хъыбар хуригъэхьащ Кърымым къы­щыхъу Iэуэлъауэ псори Долэт-Джэрий зэбгригъэх тхы­гъэ­хэмрэ псалъэхэмрэ къагъэхъей хуэдэу, абы къы­хэкIыу ар Румелием бгъа­кIуэмэ, мамыр гъащIэм гу­гъэр хэхыжын хуейуэ. Къап­лъэн-Джэрий и еп­лъы­кIэр пхыкIащ.
Ауэ сыт Къаплъэн-Джэрий зытекIуэдэжар жыпIэмэ, ар адыгэхэм я деж къыщемы­хъулIа и зекIуэращ. Шэхьбаз-Джэрий зэраукIам щхьэкIэ илъ ищIэж хуэдэу фэ зыт­ригъэуа щхьэкIэ, абы, ипэ­жыпIэкIэ, хэхъуэ щыщымыIэ зэманым нэхъ жыжьэ IуIэпхъукIа къэбэрдейхэм къапыкIыну мылъкум зыхимыгъэкIыжын щхьэкIэт а зе­кIуэр щIиублар.
ЯпэщIыкIэ, иджыри 1707 гъэм и гъатхэм, абы и япэ ­къуэ­дзэ Менглы-Джэрий ­ады­гэ­хэм я деж еутIыпщ ипэм щыпсэуа щIыпIэм Iэп­хъуэ­жыну къытригъэхьэн му­радкIэ. Хъан лIыкIуэр щIымахуэ хъуху къотри, щIэкIуам мы­хьэнэ имыIауэ къегъэзэж. Апхуэдэу щыхъум, езы Къап­лъэн-Джэрий къыкIэлъыкIуэ гъатхэм ежьэну треухуэ.
Ар зи мурад хъаным емы­жьэну чэнджэщ къезыт и блыгущIэтхэр зэхуешэс: тэ­тэрхэр мафIэрыуэ Iэщэхэм зэрыхуэмыIэзэр, я гъуэ­мы­лэр зэрымащIэр, армырами тхьэмыщкIагъэм гугъу иригъэхь цIыхубэм зекIуэ зэре­жьэну мылъкур къазэры­те­хьэлъэнур къыжезыIэ кърым мурзэхэр. Псом хуэмыдэу, хъаным къыхилъхьа зауэ жэрдэмым пэувахэт Ширин лъэпкъым и лIыкIуэ Сары-Къадыр-Шахъбэчрэ Эльхадж-Джан-Тимур мурзэмрэ. Ауэ хъаныр абыхэм жаIэм едэIуакъым, уеблэмэ Эльхадж-Джан-Тимуррэ абы и ныбжьэгъухэмрэ иукIыну зигъэхьэзырауэ ягъэхъыба­рырт. Ширин эмирхэм зы­къаIэтыным зымащIэт къэ­нэжар, лъэныкъуитIыр зи ­гугъу тщIа Къадыр-Шахъбэчрэ Гулэдж-Абдул-Ефэндырэ зэрамыгъэкIужатэмэ. ИтIани, Къаплъэн-Джэрий уна­гъуэ къэс зы нэрыбгэ ­къабгъэдэкIын хуейуэ игъэ­увщ, къалэдэсхэм «капы-кулу» зыфIаща ахъшапщIэ ­хри­гъалъхьэри (абыхэм «ани­щым я бын» зыфIаща нэгъуей лъэпкъхэри хригъэу­быдат) дзэ абрагъуэ зэригъэпэщащ.
Уэсмэн тепщэгъуэр, хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, къы­зэрыIэтынрэ Iэуэ­лъэ­уэн­рэ фIэкIа Iуэху зимыIэ кърым­хэр Iуэхуншэ имыщIын щхьэ­кIэ, зекIуэм арэзы техъуам къыщымынэу, Къа­фэ къалэм и дзэзешэ Муртазэ-пэ­щэм къы­къуэтхэр и ­гъусэу ­хъаным и ежьэным хыхьэну унафэ ­хуищIащ.
Мурад нэхъыщхьэ хуэдэу    а зекIуэм иIар къэбэрдей адыгэхэр здэIэпхъуа щIы­пIэ­щIэм («Тхыдэ кIэщIым» зэритхымкIэ, ар Неджан щIы­пIэ­рат1) кърахужу япэм щыпсэуа Бещто бгы лъапэм деж ягъэтIысыжынырт. Ауэ Iуэхум и кIэр хьэдагъэ ­хъуащ.
ЯпэщIыкIэ, къэбэрдеипщ  ХьэтIохъущокъуэ Кургъуокъуэ хъаным деж лIыкIуэ ­игъэкIуащ, пщылI ­нэхъыбэ яIихыу я пIэ иригъэсыну ­лъаIуэу. Iуэхур мамыру зэ­фIэ­зыгъэкIын а жэрдэмыр хъаным щимы­дэм, адыгэ тхьэмыщкIэхэр бзаджагъэм хуекIуэщ, хъа­ныдзэм зыщиубгъуа хэщIапIэм жэщу къы­теуэри, щIэ­мыпхъуэжы­фа­хэр фIагъэжащ.
Ар къызэрыхъуа дыдэр тырку тхыдэдж Рэшид-ефэндым итхыжащ, ауэ къэхъуар къызэрыбгурыIуэн хуей щIы­кIэр нэхъ IупщIу къэзыIуэтэжар Фундуклулущ. Иужьрейм Къаплъэн-Джэрий трагъэ­кIыу Долэт-Джэрий етIуанэу зэрытрагъэувэжа щIыкIэр мып­хуэдэу къегъэлъэгъуэж:
«Кърым хъанхэр яхъуэ­жыху, адыгэпщхэм пщылI 300 хъаныщIэм тыгъэ хуащI я хабзэт. Къаплъэн-Джэрий а бжыгъэмкIэ арэзы мыхъуу, езым къыхилъхьам тригъэчыныхьырт: «ПщылI 3000 нэхърэ нэхъ мащIэ къеIыс­хынукъым».
Ар зэхэзыхыжа адыгэпщ­хэр зэчэнджэщыжри, псалъэ кърагъэхьащ: «Апхуэдиз пщылI бжыгъэ етт ди хабзэу щытами, ипэ зэманым хъанхэр илъэс пщыкIутхум - илъэс тIощIым зэ яхъуэжу арат. Иджы илъэс къэс хъаныщIэ трагъэувэу къаублащ. Дэнэ дэ абыхэм еттын апхуэдиз ­сабий къыздитхынур? Псом хуэмыдэу иджы! Адыгэ лъэп­къым и нэхъыбэр муслъымэн диным и жьауэ махуэм щIэувакIэщ. Зы къуажи, зы хьэбли къэмынэу мэжджы­тышхуэхэмрэ хьэблэ мэжджытхэмрэ дэтщ, дин еджапIэхэр щолажьэ, нэмэз уа­хъ­титхур нэгъэсауэ щащI, ныбжьыщIэхэр щрагъаджэ. Шэ­­рихьэтым къабыл ищIрэ муслъымэн диным тет лъэп­къыр джаур ныкъуэкъуэгъухэм яхуэбгъадэу, гъэру бубыду  уи пащхьэ къребгъэшэну? Алыхьталэр апхуэдэ залы­мыгъэм арэзы техъуэну? Тхьэм щхьэкIэ, къытхуэв­гъэгъу, ауэ аращ ди Iуэхур ­зы­Iутыр».
Апхуэдэу ткIийт жэуап ирагъэхьыжар. Арати, Къап­лъэн-Джэрий тэтэрыдзэр зэ­х­уишэсри, Керчь къызэ­пры­кIащ. Темэн нэс къакIуэу адэкIэ Къэбэрдейм щиунэ­тIым, адыгэпщхэм Iуэхум хьилагъэ халъхьэри, хъыбар­егъащIэ къагъэкIуащ: «Жы­хуэфIа пщылI бжыгъэр фэттынщ, ауэ зэкIэ тэтэрхэр къэв­мыгъакIуэу, махуищ къудей пIалъэу къытхуэвгъэув».
Хъан пагэр арэзы хъущ, псыхъуэ гуэрым щепсыхри, гъуни нэзи зимыIэ ефэ-ешхэмрэ тегъэупIэхэмрэ зритащ. Адыгэхэр лъэныкъуэ зыбжанэкIэ жэщым къатеуэщ, сэшхуэ къихакIэ къахэлъадэри, тэтэрхэр игъащIэм зэрызэтрамыукIа укIы­кIэкIэ зэтраукIэри загъэбзэхыжащ.
Кърымым пщIэрэ щхьэрэ нэхъ зиIэу иIа лIыщхьэхэр хэкIуэдащ а зауэм. Хъан ­пагэм Кърымым зыкъыщигъэлъэгъуэн укIытэри, и блыгу­щIэтхэм ящыщ зыбжанэ и ­гъусэу, и псэр нэгъуейхэм я деж ихьащ. Кърымхэми ­къэ­хъуар Тыркум лъагъэ­Iэсыжри хъаныщIэ къыхуа­гъэкIуэну лъэIуахэщ.
Зэхуэсым унафэ къыщащтащ хъаныгъуэр нэхъ зы­лъысыр Хиос хытIыгум гъэру щаIыгъ япэрей хъан Долэт-Джэрийуэ. СулътIаным и ­уна­фэр зыIэщIэлъ шу пашэ Ференг Уэсмэн-­пэщэ  ар къи­шэ­жыну ягъэ­кIуащ. Рэмэзан мазэм и 17-м Долэт-Джэрий Истамбыл къызэрыса хъыбарыр щызэбгрыкIа нэужь, уэзир нэхъыщ­хьэ Мухьсин-заде Абдул и дзэпщхэр абы Чекмедже щIыпIэм щыпе­жьэри, и макъамэгъэIухэр дэщIыгъуу, Iэтауэ адэкIэ яшащ.
Хъан Долэт-Джэрий иш­хын­рэ щыпсэунрэ хуагъэ­хьэ­зырри Каба-Сакал мэж­джы­тым пэгъунэгъуу ягъэ­тIысат. А мазэ дыдэм и 23-м, махуэр махуэкуу, уэзир нэхъыщхьэм ар сулътIаным и пащхьэм иришащ. ПщIэ къызэрыхуи­щIым и нэщэ­нэу, сулътIанри лъэбакъуэ зыбжанэкIэ къыпежьэри, езым и пащхьэм щаубгъуа алэрыбгъум те­тIыс­хьэну ­хуит къищIащ.
Псэлъэгъуэ щихуэм, Долэт-Джэрий хъаныгъуэр зы­щ­хьэщихыну хуежьат. «Сэ уэ сыуипщылIу аращ, къуаншагъэшхуэ збгъэдэлъу къулыкъум сытрагъэкIауэ. Хъаныгъуэ зыхуэфащэ куэд щыIэщ. Абыхэм яз къащтэ. ­Дэтхэнэ зыми сэ нэхърэ нэ­хъыфIу хуэгъэзэщIэнущ уи унафэр», - жиIэрт абы. Сулъ­тIаным ар идакъым: «Сэ сыщIэупщIащ уэ узэрагъэ­къуан­шэм икIи зэхэзгъэкIащ къуаншагъэ зи цIэ зэ­рыббгъэдэмылъыр. Уэращ хъаны­гъуэр зыхуэфащэри, уи Iуэхутхьэбзэм сыщогугъ». ИтIанэ, зэрыхабзэу, Долэт-Джэрий абэ гъэщIэрэщIа щрырагъэтIагъэщ, Iэпс­-лъэпс псомкIи зэгъэпэща шы къарэ тыгъэ къыхуащIри, пщIэ пылъу и унэщIэм яшащ».
Рэшид-ефэнды а хъыбархэм мыри къыдыщIегъуж. ­Булавин и унафэм щIэту зыкъэзыIэта къэзакъхэр зэрагъэбэяужар щапхъэу къихь пэтрэ, абы жеIэ ямыукIыу къэна цIыху 8000-р Псыжь щIыб щыпсэу нэгъуейхэм я деж зэрыщIэпхъуэжар. Ахэр Темрыкъуэ къалэм сыхьэтих гъуэгукIэ пэIэщIэу, Хъан-Тепе зи фIэщыгъэ щIыпIэм   деж щигъэтIысауэ щытащ Къаплъэн-Джэрий.
Рэшид-ефэнды а хъыба­рым зригъэубгъуркъым. Ауэ Риза Сулеймэн-ефэнды а Iуэхугъуэр Къаплъэн-Джэрий щIытрагъэкIа щхьэусыгъуэхэм язу къехь, хъаныр мамырыгъэ зэгурыIуэныгъэм зэребэкъуам и щыхьэту. Ауэ хъаным деж хэщIапIэ къыщызы­гъуэта «Игнат-къэзакъ къуейщIейхэм» я бжыгъэр Рэшид-ефэнды 8000 ­хъууэ жиIэ щхьэкIэ, мыдрейм ахэр зы мин е минитI къудей фIэкIа мыхъуу щытауэ къеIуатэ.
Фундуклулу Къаплъэн-Джэ­рий зэрытрагъэкIар­ къыщиIуэтэжкIэ, Тыркур и гъунэгъу­ къэралхэм, псом хуэ­мыдэу Урысейм, зэра­хущы­тар IупщI мэхъу. Къыщ­­хьэщы­жын зимыIэ, Урысейм и Iэгъуэб­лагъэм ит лъэпкъхэм я деж къылъыс хэхъуапIэр ­щимыгъуэтыжым, кърым ­хъаным мылъку хэхыпIэу езым и жьауэм щIэт адыгэхэр къигъэсэбэпыну мурад ищIауэ арат. А Iуэхуми щы­хилъафэм, абы къэзакъ зыкъэзыIэтахэр зришэлIащ, адыгэхэм ятеуэн хуей хъумэ ящыгугъын хуэдэу, къыщы­щIа напэтехыр и гум техуэнутэкъыми.
Тахътэм къытрагъэкIа Къап­лъэн-Джэрийрэ абы и япэ къуэдзэу щыта  Менглы-Джэрийрэ Кърымым кърагъэкIа хъумакIуэ тетым  ишэжащ.  Гъуэгу тету ахэр  Из­маил  деж  щыхуэзат  хъан ­Долэт-Джэрий, ауэ  лъэны­къуитIым, я  зэхуакум  гужьгъэжь  дэлъ  щхьэкIэ  къамыгъанэу, хабзэм  тету сэлам  зэрахри,  зэблэкIахэщ. Къап­лъэн-Джэрий  Фундуклу  щIы­пIэм  ягъэIэпхъуащ, Менлы-Джэрий Къады къуажэм дагъэтIысхьащ. Абы  иужькIэ  ахэр хъан трагъэкIахэр  зраубыдэ хабзэ Родос хытIы­гум ирагъэшэжа  къыщIэ­кIынщ.  

«Кърым  хъаныгъуэр XVIII  лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Уэсмэн къэралыгъуэм и унафэм  зэ­рыщIэтар» тхылъым  щыщщ (1887  гъэ).
Сурэтым: КIыщ Мухьэдин, «Къэнжал зауэ».

ЗэзыдзэкIар ЧЭРИМ Марианнэщ.
Поделиться: