Адыгей лIыхъужьхэр
Миус деж
Къуэщ Алий 1922 гъэм Блашэпсынэ къэбэрдей къуажэм къыщалъхуащ. 1941 гъэм и бжьыхьэм фронтым Iухьащ, япэ, етIуанэ Украин фронтхэм, япэ Белорус фронтым хэту бийм езэуащ.
Алий зыхэт сапёр батальоным фашистхэм я танк куэд щакъутащ Миус псым и Iуфэм, лIыгъэшхуэ къигъэлъэгъуащ ди дзэр Днестр щызэпрыкIым щыгъуи. 1944 гъэм Къуэщ Алий къыфIащащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр.
Зауэ нэужьым Къуэщыр Мейкъуапэ щыпсэуащ, IэнатIэ зыбжанэм пэрытащ. 1971 гъэм дунейм ехыжащ. Блашэпсынэ щагъэуващ къэбэрдей адыгэ лIыхъужьым и фэеплъ сыныр, а къуажэм дэт курыт еджапIэм абы и цIэр зэрехьэ. Блашэпсынэ и уэрамхэм ящыщ зыми фIащащ Къуэщ Алий и цIэр.
Бжьэдыгъу пашэ
Нэхей Даут Адыгейм хыхьэ бжьэдыгъу Уэчэпший къуажэм 1917 гъэм къыщалъхуащ, педагогикэ еджапIэр къиухри къуажэ школым щылэжьащ. 1939 гъэм дзэ къулыкъум ираджащ.
Хэку зауэшхуэм и пэ махуэм щыщIэдзауэ бжьэдыгъу щIалэр хэтащ, лIыгъэрэ хахуагъэрэ къигъэлъагъуэу. Даут зи пашэ батальоныр Вислэ псым япэ зэпрыкIахэм ящыщщ. Генерал-полковник Колпакчи итхауэ щытащ: «Нэхейр зи пашэ батальоным бийр зэхикъутэри, ди дивизэм гъуэгу къритащ». Даут и батальоным лIыгъэ щызэрихьащ къалэ-быдапIэ Познань дежи. Батальоным и командир Нэхей Даут абы щхьэкIэ къыфIащащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр. АдыгэлI хахуэм къратащ Бэракъ Плъыжь, Невский Александр, Вагъуэ Плъыжь, Хэку зауэ орденхэри.
1946 гъэм дзэм къыхэкIыжри, Нэхей Даут къыщалъхуа къуажэм къигъэзэжащ, егъэджакIуэу, курыт школым и унафэщIу лэжьащ. 1955 гъэм дунейм ехыжащ.
Днепр щызэпрыкIым
Тхьэгъущэ Исмэхьил хы Iуфэм Iус Куэдэщхьэпэ шапсыгъ къуажэм 1921 гъэм къыщалъхуащ. Къуажэ школыр къиуха нэужь, колхозым щылэжьащ. 1940 гъэм дзэ къулыкъум ираджащ.
1942 гъэ лъандэрэ фронтым Iутащ Тхьэгъущэр, ар и лIыгъэрэ хахуагъэкIэ щIэх дыдэ цIэрыIуэ щыхъуауэ щытащ езыр зыхэт полкми, полкыр зыхыхьэ дивизэми.
Тхьэгъущэ Исмэхьил лIыгъэ ин щигъэлъэгъуар ди дзэр Днепр псым щызэпрыкIым щыгъуэщ. Бийм шэр къытрикIутэми, лейтенант Тхьэгъущэм и ротэр Днепр зэпришын хузэфIэкIащ. Псым и ижьырабгъу нэпкъым зыщагъэбыдэри, абыхэм нэмыцэхэм ебгъэрыкIуэ дзэм гъуэгу иратащ. Шапсыгъ хахуэр 1944 гъэм зауэм хэкIуэдащ.
Тхьэгъущэ Исмэхьил «Совет Союзым и ЛIыхъужь» цIэр 1943 гъэм къыфIащащ. Абы и цIэр зэрехьэ къыщалъхуа къуажэм дэт еджапIэм, фэеплъи абы щыхуагъэуващ.
Тетщ бжьэпэм фэеплъ
ФIыцIэ Iэбубэчыр Адыгейм хыхьэ Банэхэс къуажэм 1912 гъэм къыщалъхуащ. Шапсыгъщ. Зауэм кIуа нэужь, Керчь, Таганрог, Мариуполь деж щитIысыкIа десантым хэтащ.
ФIыцIэ Iэбубэчыр Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр къыщIыфIащар Николаев къалэр хуит къыщащIыжым зэрихьа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэщ: а къалэм и кхъухь тедзапIэр яубыдын папщIэ, десант ирагъэтIысыкIауэ щытащ, зауэлI 67-рэ хъууэ; абы хэтащ адыгэлI хахуэри. Кхъухь тедзапIэр яубыдри, ди сэлэтхэр бийм пэщIэтащ, ди дзэр ялъэIэсыху.
Десантым хэтам щыщу псэууэ къэнар цIыху пщыкIутIщ; ФIыцIэ Iэбубэчыр уIэгъэ щыхъуащ абдежым, ауэ и пщэ къыдалъхьа къалэныр игъэзэщIэн хузэфIэкIащ. Кхъухь тедзапIэр зыубыдауэ щыта зауэлIхэм псоми къыфIащащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр. Николаев къалэм дэж Ингул псым и бжьэпэм нобэ тетщ абыхэм я фэеплъ.
Адыгэ щIалэр 1944 гъэм зауэм хэкIуэдащ. ФIыцIэ Iэбубэчыр и цIэр фIащащ езым и къуажэ Банэхэс дэт курыт еджапIэм.
Банэхэс щыщ щIалэ
ЩхьэкIумыдэ Мэсхьуд Банэхэс къуажэм 1916 гъэм къыщалъхуащ, къуажэ еджапIэр къиуха нэужь, колхозым щылэжьащ. 1941 гъэм и гъэмахуэм фронтым кIуащ, Москва зыхъумахэм яхэтащ, Ржев, Ленинград деж щызэуащ. Псков, Новгород, Ригэ къалэхэр хуит къэзыщIыжахэм ядэзэуащ.
Пcков хуит къыщащIыжым щыгъуэ зэрихьа лIыгъэм папщIэ шапсыгъ щIалэм къратащ «Славэ» орденым и етIуанэ, ещанэ нагъыщэхэр. А орден лъапIэм и япэ нагъыщэр ЩхьэкIумыдэ Мэсхьуд 1945 гъэм къыхуагъэфэщащ.
Зауэ нэужьым ЩхьэкIумыдэр Кърым куейм щыщ Винограднэ жылэм дэсащ, жызумгъэкI бригадэм и унафэщIу щытащ, абы щыгъуэ къратащ Октябрь революцэм и орденри.
ЩхьэкIумыдэ Мэсхьуд 1971 гъэм дунейм ехыжащ.
