Дэнэ щымыIами
Зауэр зэрекIуэкIым теухуауэ 1944 гъэм мэкъуауэгъуэм и 21-м къата хъыбархэм мыпхуэди къыхэхуат: «Онегэ, Ладогэ гуэлхэм я зэхуакум ди зауэлIхэр щебгъэрыкIуэри, Свирь псым и Iуфэм деж бийм и быдапIэр зэпатхъащ, абы хьэлэчыр халъхьащ, Iэщэ куэд къытрахащ, сэлэт, офицер мащIэкъым гъэр ящIар, къуажэхэр хуит къащIыжащ».
РадиокIэ къэIуа а хъыбар гъущэм и къуагъым къуэлъыр совет зауэлIхэм я лIыгъэ, гуеигъэ, цIыху гъащIэ мащIэтэкъым. А зэхэуэ гуащIэм хэтащ адыгэ щIалэ Къардэн Мурат. Абы щыгъуэм ар гвардием и сержант нэхъыжьт, фочауэ взводым и унафэщIт. Абы и гупым къылъысат нэхъ къалэн гугъу дыдэр. Псы, шэд защIэу километр тIощI жэщым зэпичу бийм и быдапIэм екIуэлIэн, абдеж ди дзэр ипэкIэ зымыгъакIуэ Iэщэ бзаджэхэм я щытыпIэр зэхакъутэу, дэIэпыкъуэгъухэр ялъэIэсыху, щIыналъэм къыхэщ Iуащхьэр яIыгъын хуейт.
Ар Къардэным зэрыхузэфIэкIа щIыкIэр къыщигъэлъэгъуащ фочауэ дивизэм и унафэщI Харазие Гиви и рапортым:
«Свирь зэпрыкIыныр даущыншэу зэфIигъэкIащ Къардэным икIи зэрымыщIэкIэ абы и гупыр бийм тезэрыгуэри, и быдапIэ нэхъыщхьэхэр къищтащ, куэдкIэ къебэкI фин сэлэтхэм IэпщэрыбанэкIэ яхыхьэри, яхуэукIыр яукIащ, ямыукIахэри гъэр къащIащ. СыхьэтитIкIэ Къардэным и взводым быдапIэр иIыгъащ, нэхъапэ ялъэIэса, езыр зыхэт ротэм и командирыр къыщаукIым, абы и пIэм иувэри, зауэлIхэр игъэгушхуэу финхэм лъэрыщIыкIыр яхилъхьащ, абыхэм икIуэтыпIэ яримытыжу къиухъуреихьри, дяпэкIэ къапэмыувыжыфын ищIащ. Къардэн Мурат Iэсхьэд и къуэм зэрихьа лIыгъэшхуэм папщIэ хуэфащэщ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр».
ЛIыхъужьым и Вагъуэмрэ Ленин орденымрэ Къардэн Мурат Калинин Михаил Кремлым къыщритащ.
ВакIуэ-Жылэ къуажэм къыщыхъуа щIалэр зэрыцIыкIу лъандэрэ жану, хэлъэт иIэу щытащ. Илъэс пщыкIутху ирикъуа къудейт абы лэжьэн щиублам.
1939 гъэм къулыкъум яшэри, зауэм и кIэм уIэгъэ хьэлъэ хъууэ къыхэкIыжыху, бий бзаджэм пэщIэтащ. Ар хэтащ Халхин-Гол деж щекIуэкIа зэхэуэшхуэми. Абы щыгъуэм автомашинэр зэригъэкIуэфу зригъасэри, топы-шэхэр яхуIуишащ. Мурат щеджащ шуудзэ, инженер училищэхэми.
Дэнэ щымыIами, жаныгъэрэ лIыгъэрэ къигъэлъагъуэ зэпытащ.
Контузие хъуауэ сымаджэщым щIэлъ Къардэн Мурат «Советская гвардия» газетым очеркышхуэ тритхыхьауэ щытащ (1944 гъэ, шыщхьэуIу). Абы итт: «Ди Мурат Совет Союзым и ЛIыхъужьщ. А хъыбарым щымыгуфIыкIа къахэкIагъэнкъым ар зыхэта, зыцIыхуу щыта зауэлIхэм, хуэфащэ дыдэщ а щIалэ гуейм а щIыхьыр».
АдэкIэ мызэуэфыну къалъытэри, Къардэныр дзэм къыхагъэкIыжауэ ТекIуэныгъэ Иныр къэтхьащ. Хэкум къигъэзэжри, унафэщI IэнатIэ зэхуэмыдэхэр иIыгъыурэ къекIуэкIащ. Мурат 1991 гъэм дунейм ехыжащ, ауэ абы и цIэр игъащIэкIэ тхыдэм къыхэнащ.
Сэлэтхэм
я пащхьэ
Илъэс куэдкIэ тхылъымпIэхэм ягъэпщкIуауэ къэрал архивым хэлъащ ПсэукIэ-Дахэ къуажэм щыщ Къардэн Уэхьид Совет Союзым и ЛIыхъужь хъун хуейуэ къащта унафэр.
Школым физкультурэмкIэ щригъаджэу къулыкъум яшауэ щыта щIалэм и щхьэм щымысхьыжу Хэкур ихъумащ, ТекIуэныгъэм папщIэ и псэр итащ.
НэгъуэщIу жыпIэмэ, шуудзэм и пулемётчикым езым и щхьэр игъэтIылъри, и зэуэгъухэр ажалым къригъэлащ, я гупыр къэухъуреихьыныгъэм къригъэкIыжащ. Абы щыгъуэм сэлэтхэм я пащхьэ щыжаIащ адыгэ щIалэм лIыгъэу зэрихьар зэрыгъунэншэр.
Дауэ щымытами, захуагъэр и щIыIу къэхъужащ. ТекIуэныгъэр илъэс 50 щрикъум ирихьэлIэу Къардэн Уэхьид Урысейм и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр къыфIащащ.
Къардэн Уэхьид и фэеплъ сынышхуэ ПсэукIэ-Дахэ дэтщ, абы и цIэр зэрахьэ къуажэ уэрамхэм.
ЩIыгу
IэмыщIэ
Хэку зауэшхуэр иуха нэужь илъэс 45-рэ дэкIыжауэщ капитан, батальоным и командир Хьэбэч Умар къыщылъысыжар лъырэ и гъащIэмкIэ къихьа ЛIыхъужьыцIэр. 1990 гъэм дыгъэгъазэм и 11-м Совет Союзым и Президент Горбачев Михаил къыдигъэкIа унафэмкIэ щIигъэбыдыхьыжа къудейщ апхуэдиз илъэскIэ тхылъыншэу, ауэ хьэкъыпIэкIэ хуэфащэу Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэу адыгэлIым къихьар.
Апхуэдиз илъэскIэ Венэ къалэкум ит фэеплъ сыным капитан Хьэбэчыр Совет Союзым и ЛIыхъужьу тетхауэ щытами, зыхуэзэуа къэралым абы хуэфащэр лъигъэсыжатэкъым.
ГъуащагъэкIэ тратхауэ пIэрэ ар? Щхьэ лIыхъужь щыхъуам унафэ къыдэмыкIарэ адыгэлI гуейм теухуауэ?
А упщIэхэм псэхугъуэ къраттэкъым партым и Къэрэшей-Шэрджэс обкомым и етIуанэ секретару щыта Темыр Умар. Абы мурад ищIащ Хьэбэч Умар и лIыхъужьыгъэм и пэжыпIэр зэхигъэкIыну. Дэни щыщIэупщIэу, щылъыхъуэу щIидзащ. Абы зригъэщIащ Хьэбэчыр 1921 гъэм Ботэщей (иджы Малэ Зеленчук) къызэрыщалъхуар, Черкесск педучилищэр къиухыу Карачаевск къалэм дэта институтым зэрыщеджэжар, Алий-Бэрдыкъуэ къуажэм егъэджакIуэу зэрыщылэжьар, 1939 гъэм къулыкъум зэрашар, 1941-1943 гъэхэм уIэгъэ хьэлъэ зэрыхъуар, 1944 гъэм и шыщхьэуIу мазэм «Александр Невский» орденыр къызэрыратар, капитан, батальоным и командир зэрыхъуар, зэрыхэкIуэдар.
Темырым мурад ищIащ щIалэм и щIыхьыр зэфIэгъэувэжыныр Венэ къалэмкIэ къыщIидзэну. Абы ежьэным ипэкIэ, Хьэбэчым и анэ Гъагъэ хуэкIуащ. Бзылъхугъэ тхьэмыщкIэр гъыуэ хадэм ихьэри, щIыгу IэмыщIэ кърихащ: «Мыр си щIалэм и кхъащхьэм схутекIутэ», - жери.
Темырыр Венэ зэрынэсу, ди дзэ атташеуэ Австрием щыIэ полковник Юмашев Михаил зыхуигъэзащ.
- Хьэбэч Умар и хэкуэгъу Венэ къэкIуауэ австрийцхэм къащIэмэ, уаIэтынущ. Абы и хэкIуэдэкIар куэдым яцIыху икIи ягъэлъапIэ, щхьэхуит къэзыщIыжа лIыхъужьу къалъытэри, - жиIащ Юмашевым.
Абы гъэщIэгъуэн дыдэ щыхъуащ а зауэлI хъыжьэр Совет Союзым и ЛIыхъужьхэм иджыри къыздэсым зэрахэмытыр. Шварценберг утым ику дыдэм ит сыным тетхат Сталин Иосиф и унафэр. ТIощIрэ ещанэу абы къыщыгъэлъэгъуат Совет Союзым и ЛIыхъужь, гвардием и капитан Хьэбэч У.Хь.
Венэ тхылъ куэд щызэхуихьэсауэ Темыр Умар къигъэзэжри, иужь икIакъым Хьэбэчым и щIыхьыр зэфIимыгъэувэжу. Аращ зи фIыщIэр апхуэдиз илъэс дэкIыжа нэужь лIыхъужьым и пщIэр зэригъуэтыжар.
Зауэр иухыным махуэ бжыгъэ нэхъ къэмынэжауэ Умар Венэ къалэ щыхэкIуэдащ.
ИужькIэ къызэрыщIэкIыжамкIэ, Хьэбэч Умар тIэунейрэ хуагъэфэщауэ щытащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр. Япэм Карелием щекIуэкIа зэхэуэшхуэм (1944 гъэ), етIуанэу Венэ хуит къыщащIыжым. Псалъэм къыдэкIуэу жытIэнщи, Хьэбэчым и батальоным хэтущ Къардэн Мурат Совет Союзым и ЛIыхъужь зэрыхъуар.
ИкIэм-икIэжым Умар щIыхьыцIэр зэригъуэтыжам щыгуфIыкIащ и лъэпкъри, адыгэ псори. Къэрэшей-Шэрджэсым и цIыхубэ тхакIуэ Брат Хьэбас «Хахуэм и вагъуэр ужьыхкъым» фIэщыгъэцIэ иIэу абы тхылъ хьэлэмэт тритхыхьащ, полковник Нежинский Валентинрэ журналист Адзын Мухьэмэдрэ «Уахътыншэм и гъуэгу» зыфIаща документальнэ повестри къыдагъэкIащ.
Совет Союзым и ЛIыхъужь Хьэбэч Умар и цIэр Хьэбэз районым и къуажэ уэрам нэхъыщхьэхэм, зыщеджа педучилищэм зэрахьэ, и фэеплъ сыни Ботэщей дэтщ.
