Ажалым къызыпикIухьа
Яхэгуауэ Михаил КъуэкIыпIэ Жыжьэм къулыкъу щищIэрт. Зауэр къэхъейри, сэлэтхэр абыкIэ куэдрэ щаIыгъыжакъым. МафIэгухэм къра-гъэтIысхьэри, дыгъэ къухьэпIэмкIэ къыдрашеижащ. А гъуэгуанэ кIыхьым зэрыщыгувар хыумыбжэмэ, Хэку зауэшхуэр екIуэкIыху Яхэгуауэр миномет батареем связисту хэтащ.
1943 гъэм ар щозауэ Курск деж. ЛъэныкъуитIымкIи танк минхэр щызэпэщIэувауэ къызэрекъутэххэрт. Совет Iэщэр фашистхэм ейм зэрефIэ-кIыр абдеж наIуэ щыхъуащ. Ди минометхэми лъэкI къыщагъэнакъым - жыр машинэ Iэджэ хьэбэсабэ ящIащ.
«АтIэ Яхэгуауэр сыткIэ къэсэбэпа, топ зыгъауэхэм яхэмытамэ, танк ису ебгъэрыкIуахэми ящымыщамэ?» - жиIэу щIэупщIэн гуэри къыхэкIынщ. Ауэ фронтым Iутар фIыуэ щыгъуазэщ дэнэ деж къыщахьа текIуэныгъэми связистхэм я фIыщIэ зэрыхэлъыр.
Зауэр и гуащIэгъуэу екIуэкIыу нэхъ щIыпIэ шынагъуэ дыдэхэм кIуэурэ кIапсэхэр зэпищIэжыну къыхуихуащ Псыгуэнсу щIалэм. Биишэр и хъуреягъкIэ къыщыпIэнкIыу, зэм пщыуэ, зэми къыщылъэтрэ жэуэ связыр щызэпыуда щIыпIэр къихутэрт икIи зэригъэзэхуэжырт.
Ари къыщыхъуар Курск дежщ. Зэхэуэр зэщIэплъауэ полкым и батареемрэ унафэщIхэмрэ зэмыпсэлъэжыф хъуащ. Топхэм заущэхуащ. Ахэр нэуфIыцIщхьэрыуэу ягъауэркъым - ууейхэм удын ятебдзэнкIэ шынагъуэщ… Яхэгуауэ Мышэ щIэпхъуащ, губгъуэм кIуэцIрыша кIапсэр иубыдри. Ауэ ар куэдрэ ягъэжакъым. Нэмыцэхэр гъунэгъу дыдэу къепщылIауэ къыщIэкIати, шэ къытрагъэлъалъэхэм адыгэлIыр щIым ираIулIащ, и щхьэр кърамыгъэIэту.
Къуацэ зэрыт къуэм нэсыным зэ илъыгъуэт къыхуэнар - абдежым биишэхэр къыщылъэIэсыжынутэкъым. Яхэгуауэм и ныбжьэгъу Болотов Захар къыкIэлъыджащ: «Мишэ, къэгъазэ», - жиIэу. ИкIи фашистхэр абы трагъэплъэкъукIыу и щIыбагъымкIэ автомат уэ макъхэр къыщыIуащ. Къигъэзэжами хъунут, ауэ ар и щхьэм трилъхьакъым, «бийхэм саIэпыхуащ иджы» щыжиIэм, къыщылъэтри жэрыгъэкIэ метрипщI хуэдэ ижащ, аргуэру щIым зыхидзэжащ. Иджы Яхэгуауэм зызыкъуигъэпщкIуэн щыIэт - джабэ нэпкъ цIыкIумрэ къуацэ-чыцэмрэ къахъумэрт. КъиIэбэрэбыхьурэ Мышэ кIапсэр къигъуэтыжащ икIи ар здэшэщIамкIэ езыри пщыуэрэ щызэпыуда щIыпIэм нэсащ. КIапсэр зэпищIэжыну хунэса къудейт фашистхэр абдежым къыщеуам. И гъунэгъуу къыщыуа лагъымым джабэ тIэкIум къыкIэриуда щIыр абы къытрипIэжащ. Езым ягъэ екIатэкъым. ЩIы къытрипIам къыхэпщыжри, абы лъэныкъуэ зригъэзащ…
БжьыхьэхуегъэзэкI хъуауэ ди дзэхэр Днепр екIуэлIащ. Оболонье къуажэм пэгъунэгъуу щекIуэкIа зауэ гуащIэм лIыгъэшхуэ щызэрихьащ Яхэгуауэм. 360-нэ фочауэ полкым и миномет батареем и ефрейторым дамыгъэ лъапIэ къызэрырата тхылъым иратхащ: «ЩIыпIищым кIапсэр щызэпыудауэ къехутэ ефрейтор Яхэгуауэм. Биишэхэр а щIыпIэм къызэрытелъалъэр илъагъу пэтми, и псэм емыблэжу псынщIэу связыр зэфIигъэувэжыфащ, абы и сэбэпкIи миномет батареем хузэфIэкIащ бийм и мафIэр зэтезыIыгъэ удын иридзыжын. Зауэр здекIуэкIым аргуэру Яхэгуауэ Михаил къихутащ кIапсэр зэрызэпыудар, ауэ ар щызэпыча щIыпIэр иджыри бийм иIыгът. Абы щыгъуи шынакъым Яхэгуауэр - кIапсэр зэпищIэжыну ежьащ. ЩIалэ хахуэм гъуэгум фашист зауэлIитху къыщыхуэзати, зы къэмынэу зэтриукIащ, связри зэфIигъэувэжащ. Бийм еуэну батареем аргуэру Iэмал игъуэтыжащ…».
Днепр япэу зэпрыкIа зауэлI гупым яхэтащ Яхэгуауэр. Связыр къызэрызэригъэпэщыжыну кIапсэхэри Iэмэпсымэхэри здызэпришат. Псым зэпрыкIахэм къебгъэрыкIуа бий куэдым зыщахъумэжын хуей щыхъум - Яхэгуауэми, къыпэщыта къалэныр зэфIигъэкIауэ, Днепр и сэмэгурабгъур къреджэ икIи топхэмкIэ фашистхэм нэхъ щеуэну щIыпIэхэмкIэ дзэ унафэщIхэм хъыбар ярегъащIэ. Ижьырабгъу ныджэм бийм къыщиухъуреихьа дзэ пакIэр къелынтэкъым, адрей псы Iуфэм хуаIа пыщIэныгъэр зэпыуамэ. Ар зэпигъэуакъым адыгэлI хахуэм - Днепр псышхуэм къызэприша кIапсэр щызэпыуд къэхъуами, кIыхьлIыхь зимыщIу зэпищIэжыфащ икIи совет зауэлIхэр Днепр зэпрыкIынымкIэ дэIэпыкъуэгъушхуэ хъуащ.
УIэгъэ хьэлъэу а зауэм къыIуашыжат Яхэгуауэр. УIэгъэщми щIэлъащ. Ауэ нэхъыфI зэрыхъуу зауэм яфIыIухьэжащ. И унагъуэ хыхьэжа хуэдэт зауэр зэрыщIидзэрэ зыщIыгъуахэм я деж щынэсыжам. «Ди Мишэ, лъапэ махуэ къыухьэжьэж», - жаIэу къаувыхьауэ IэплIэ къыхуащIырт, гуфIэщахэу хэт тутын къыхуишийрт, хэти зытетIысхьэн къыхуигъэхьэзырырт. «Сыт мыпхуэдизу фыщIызэрызехьэр?» - жиIэу асыхьэтым батареем и унафэщIри къыщыIухьэм, псори зэлъыIуокIуэт, аргуэрми и IэплIэм къохутэ, итIанэ бгъэдокIуэтыжри, командирым ар къызэпеплъыхь. «ТIэкIу уфагъуэщ, ныбжьэгъу, - къыжреIэ, - ухъужыпауэ узиIэ уэ».
- Ныбжьэгъу командир, ар иджыпсту щIэфагъуэр зы бжьэ ефа нэужь нэхъ тхъуэплъ хъужын щхьэкIэщ, - мэгушыIэ Болотов Захар.
Командирыр сыхьэтым йоплъ.
- ДакъикъитхукIэ щIыдодзэ зэхэуэм, - жеIэ абы.
- Связыр лэжьэнущ, - жэуап етыж Яхэгуауэм икIи и Iуэху иужь йохьэж. Абы дяпэкIи къыпэщылът зауэм и гъуэгуанэ хьэлъэр и кIэм нэс икIуну.
1943 гъэм жэпуэгъуэм и 16-м СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым Унафэ къищтащ Днепр щызэпрыкIым зэрахьа лIыхъужьыгъэм щхьэкIэ блыщIрэ еянэ фочауэ дивизэм щыщ цIыху пщыкIуийм Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр фIащу. Абыхэм яхэтт Яхэгуауэри.
ЦIыху насыпыншэу къыщIэкIынтэкъым Михаил, зауэ гуащIэ куэдми къелри ар хэтащ ТекIуахэм я еплъыныгъэшхуэ Мэзкуу щекIуэкIам. ГурыфIыгъуэшхуэм къызэщIиIэтэуэ ар блэкIащ фашист нып фIыцIэхэр зи лъабжьэм щIадза Мавзолейм.
ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
ЦIыхухъу нэпс
Москва деж лIыгъэшхуэ зэрахьэу бийм пэщIэтахэм яхэтащ Къармэхьэблэ къуажэм щыщ Мусэ Менлы.
Зауэм щыIухьа япэ махуэм къыщыщIэдзауэ абы ныбжьэгъу къыхуохъу фочауэ взводым и унафэщI Лисицэ Пётр. Абы и гъусэу зыпэщIэхуа гузэвэгъуэр Менлы игу къэкIыж зэпытт.
1941 гъэм и щIымахуэр ткIиящ. Уэсукхъуэр жьым зэрихьэрт. АпхуэдизкIэ Iуву къриупцIэхырти, топхэри пулемётхэри уэсым яфIыщIихъумэрт, сэлэтхэр зыдэс щIытIхэр исейрт. Ауэ зэхэуэр нэхъ кIащхъэ хъуртэкъым. Фашистхэм я ебгъэрыкIуэныгъэр нэхъ зэпыуащ щыжаIэм, мыбдеж кърашалIэ зауэр зымылъэгъуа щIалэ гуп. Абыхэм яхэтт Менлыи.
Куэд дэмыкIыу зэхэуэм щIидзэжащ: топышэхэмрэ лагъымхэмрэ ящхьэпролъэт, пулемётышэхэр, уэм хуэдэу, къытрагъэлъалъэ. Нэмыцэ кхъухьлъатэхэри къащхьэщыхьащи, я щхьэр къаригъэIэтыркъым. ДэнэкIи Iугъуэщ, гъуэзщ, мафIэщ... ЗэщIэфие, зэщIэгъуагъуэ макъхэр зыуэ зэхыхьэжащи, тхьэкIумэ Iупсыр ирач.
Мусэм и тхьэкIумэхэр щиубыдыкIащ, и Iур гъущIащ, гын Iугъуэр и нэм щIэбжьэу хуежьащи, и нэпсхэри къыщIож. «Жыхьэнмэ мафIи мы сыкъызыхэхуар»,- апхуэдэу егупсысыну хунэса къудейт Iэуэлъауэ псори зэуэ увыIэжу хъуреягъыр щымыбзэ щыхъужам.
- ЗэфIэкIа? - йоупщI Менлы и ныбжьэгъум.
- Иджыщ щыщIадзэнур, - умыбэлэрыгъ, - жеIэ Лисицэ. - Ауэ абы ящIэнури дощIэри дэ тщIэнури дощIэж. - Танк къызэрагъауэ гранатэхэр къегъэхьэзыр.
Лисицэ къыпыгуфIыкIыу къызэрепсалъэм и гур къыдихьэжауэ Мусэм зызэпелъэщIыхьыж. ИтIанэ маплъэри, зы абрагъуэ гуэрхэр уэсым къыхэнэIукIхэу елъагъу. Ахэр кIуэ пэтми нэхъ гъунэгъу къохъу. Нэмыцэ танкхэр къахуокIуэ, абыхэм я къуагъым къуэту лъэсыдзэри къокIуатэ.
- Фызэрыуэнум зыхуэвгъэхьэзыр, - унафэ ещI Лисицэ.
Бий танкыр абы накIуэпакIуэу къыхуокIуэ. Менлы и гур къилъэтынум хуэдэщ. АдэкIэ напIэдэхьеигъуэм абы гранатэр, и кIакхъур къречри, зэрифIэщкIэ еутIыпщ. Ар къызэрыуар зэхех, итIанэ елъагъу жырым къыхэщIыкIа танк абрагъуэр зэщIэскъыскъэу и пIэм къызэринар...
Москва нэужьи щIыпIэ куэдым щызэуащ Мусэ Менлы.
Зэгуэрым адыгэ щIалэмрэ абы и ныбжьэгъу Халилов Зейналрэ тIасхъэщIэх ягъэкIуат. ЗэуапIэ губгъуэр хъарзынэу зэпаупщIри, къапэщыта къалэнри ягъэзэщIауэ къагъэзэжат. Мэзым къыздыкIуэцIрыкIыжым абыхэм къаIуоуэ нэмыцэ сэлэтитху. Фашистхэм ящыщ зым и фочыр Мусэм къытрегъапсэ. ИщIэнум хунимыгъэсу, ар Зейнал автоматышэмкIэ зэпхреугъуэныкI. Адрейхэм щIым зыхадзэ. А тIум нэмыцэхэр зэтраукIащ, ауэ Зейнали уIэгъэ хьэлъэ къащIащ. И ныбжьэгъум и уIэгъэр Менлы хуепхэри, ар и плIэм илъу къожьэж, зэм къэпщым, зэм къакIуэурэ, зэуапIэ губгъуэм къызэпрокIыж...
Иджы Мусэр Белорусым щызауэрт.
Зы махуэ гуэрым тIасхъэщIэххэм къалэн щащI бийм и щIыбым дыхьэу Бахъэ ПщтыркIэ зэджэ къуажэм пэгъунэгъуу ежэх Гнилушкэ псым телъ лъэмыжыр къагъэуэну. Гупым и унафэщIт старшина Кольчинский Геннадий. Мэзхэмрэ къуэ куухэмрэ къызэранэкIыу, хьэлъэри я плIэм илъыжу, гъуэгу хэха ямыIэу жэщитI-махуитIкIэ кIуа нэужь, лъэмыжыр къалъэгъуащ. ТIасхъэщIэххэр щыгъуазэт куэд дэмыкIыу нэмыцэ танкхэмрэ лъэсыдзэмрэ а щIыпIэм къызэрысынум.
Бийр абы зэпрымыкI щIыкIэ лъэмыжыр къэгъэуэн хуейт, ауэ ар екIуэлIапIэншэт, пулемётхэр къытрагъэувауэ быдэу яхъумэрт. АтIэ дауэ ящIыну? Абы иричэнджащэу пшапэр зэхэуэху къуэгъэнапIэм къуэса тIасхъэщIэххэм къалъэгъуащ пкъо инхэр зэпаIыгъыу кIуэж нэмыцэхэр. Я дамэхэм пкъо зырыз тралъхьэри Мусэмрэ Кольчинскэмрэ, Грунинымрэ Сорокинымрэ мэзым зэкIэлъхьэужьу кIыхэкIащ икIи лъэмыжымкIэ яунэтIащ.
Лъэмыжым носхэри, Менлырэ Геннадийрэ пкъор нэпкъым ираутIыпщхьэх, езыхэри абы кIэлъожэх.
ПсынщIэу лагъымхэр лъэмыжым кIэщIалъхьэ, кIапсэри пащIэ, абы и кIапэм мафIэ щIагъанэри, къуэм къыдэпщыжхэу хуожьэ. Абдежым хъумакIуэхэм гу къылъатэ.
«Хальт! Хенде хох!» - зэхах къазэрыкIэлъыджэр. Аращ жаIэну нэмыцэ къэрэгъулхэр зыхунэсыжар. Мусэмрэ Кольчинскэмрэ мащэ гуэрым зыщрадзэ дыдэм лъэмыжыр дрехуей.
ЛIыгъэ хэлъу зэрызауэм, зэрыпсэемыблэжым къыпэкIуэу Мусэ Менлы орденхэмрэ медалхэмрэ и бгъэр ягъэщIэращIэрт. Псом хуэмыдэу ар иригушхуэрт «СлавэкIэ» зэджэ орденым. Ар лIэужьыгъуищу щыIэти, тIур къыхуагъэфэщакIэт.
Зэгуэрым тIасхъэщIэх къикIыжауэ абы къещIэ и ныбжьэгъу Лисицэ Пётр къызэраукIар. Абдежым Менлы игу къокIыж Москва щахъума лъандэрэ къыдэгъуэгурыкIуа и ныбжьэгъу лъапIэм цIыхугъэу дилъэгъуар, и нэпсри хуэубыдыркъым. АтIэ зауэр зи кIыхьагъым иджыт ар къыщыдзыхар... Мусэр командирым йолъэIу Лисицэ и снайпер фочыр къратыну.
А зэманым къыщыщIэдзауэ Менлы фашистхэм ещэу щIедзэ: офицерхэу, тIасхъэщIэххэу, топхэмрэ пулемётхэмрэ зыгъауэхэм ящыщхэу абы куэд IэщIэкIуэдащ. Ар гъуанэдэуэу дэнэкIи къиукIырт, гъунэгъу дыдэу япэтIысырти. ИтIани игу плъар упщIыIуртэкъым, абы и ныбжьэгъу Лисицэ илъ ищIэжырт.
Ефрейтор Мусэ Менлы гукъинэж щыхъуат езыр зыхэта Белорус фронтым щыщ еплIанэ фочауэ ротэр Вислэрэ Одеррэ я зэхуакум зэрыщызэуар. Нэмыцэхэр я гъуэм щраукIыхьыж лъэхъэнэт. А зауэм адыгэлI хахуэм фашист 65-м я ажал къигъэсащ.
1945 гъэм накъыгъэм и 31-м Мусэ Менлы аргуэру къыхуагъэфащэ «Славэ» орденым и ещанэ нагъыщэр.
Зауэм къикIыжри, Менлы колхозыр зэфIэзыгъэувэжхэм яхэтащ. ЯпэщIыкIэ гъэш фермэм, итIанэ мэл пщыIэм я унафэщI къалэнхэр игъэзэщIащ. Ар Къэбэрдей-Балъкъэрым и Совет Нэхъыщхьэм и депутатуи щытащ.
1963 гъэм Мусэ Менлы дунейм ехыжащ. Ауэ Хэкум щыгъупщэркъым и бын хахуэр. Абы и цIэр фIащащ Налшык, Бахъсэн къалэхэм, къуажэхэм я уэрамхэм. Мусэм и гъащIэр къызыщыгъэлъэгъуа тхыгъэхэр, сурэтхэр щIэлъщ Къэбэрдей-Балъкъэр лъэпкъ музейм.
ГъукIакъуэ Идар.
