ТекIуэныгъэ Иныр илъэс 75-рэ щрикъум ирихьэлIэу
Ди къэралышхуэм щызэлъащIысащ Совет Союзым и ЛIыхъужь, кхъухьлъатэзехуэ Къардэн Къубатий Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм батэр игъэшу бийм зэрезэуам теухуа хъыбархэр. А хъыбархэр щадж еджапIэхэм, абыхэм щIагъэдэIу къулыкъу зыщIэну дзэм ираджэ ныбжьыщIэхэр.
ИужькIэ генерал-майор Къардэн Къубатий къикIуа гъуэгуанэм ириплъэжащ абы къыдэзэуа дзэзешэ цIэрыIуэхэр, тхакIуэхэр. «Уэгум ихьамэ, ар бгъащхъуэм хуэдэт», - дыкъыщоджэ Цукасов Георгий «Хэкум и цIэкIэ» зыфIища и тхылъым. ЦIыхубэ усакIуэ ХьэхъупащIэ Амырхъан Къардэным щхьэкIэ и усэм щыжеIэ: «Къуршыбгъэм хуэдэу ар уэгум щыхуарзэт, Щыблэшэуи бийм ар и гущхьэм къытехуэрт».
Кхъухьлъатэм итIысхьэрэ щIым зытриIэтыкIамэ, Къубатий бийр игъэпыхьэрт.
- Уэгум итхэр зым зыр щриджэкIэ, цIэ лей зыфIащ хабзэщ. Къардэным къреджэну зыфIищыжат и Хэкум и цIэр - Къэбэрдейр.
«Сэ сы-Къэбэрдейщ, сы-Къэбэрдейщ, бийм собгъэрыкIуэ» псалъэхэр пшэхэм къызэпхыIукIыу ди къэралми Европэми я уафэхэм Iэджэрэ щыIуащ. Езыр щраджэ щыIэт: «Къэбэрдей, Къэбэрдей махуэ хъун, бийм сыкъыхегъэзыхь, къыздэIэпыкъу».
Апхуэдэуи, нэгъуэщIуи зауэр зи кIыхьагъым Iэджэрэ Iуагъэни «Къэбэрдей» псалъэр. Ар къэзыпсэлъхэр къыщыщыгугъаи, абыхэм щагъэгушхуаи щыIэу… АтIэ хэтыт ар - зауэм щыгъуэ батэр зыгъэша адыгэлIыр?
Къубатий властыщIэм зи нэр къигъэплъэжа мэкъумэшыщIэхэм я бынт, Дыгъужьыкъуей (Аушыджэр) щыщ адыгэ унагъуэ къызэрыгуэкIым къыхэхъукIат. Школ нэужьым егъэджакIуэ IэщIагъэр зригъэгъуэтащ. Щалъхуа къуажэм, иужькIэ Налшык къулыкъу щищIащ. Щыхьэрым къэIэпхъуа нэужь абы Iэмал егъуэт кхъухьлъатэзехуэ хъуну иIэ мурадыр зригъэхъулIэну. Лэжьыгъэм къыщыдэхуэхэм деж аэроклубым кIуэурэ, лъэтэфу абы зыщегъасэ. ЗыIэпешэ Къардэныр уэгум, къыгуроIуэ кхъухьлъатэзехуэ нэс мыхъумэ, насыпыфIи зэрымыхъунур, нэгъуэщI гъащIэкIэ зэрымыпсэужыфынур икIи дэрэжэгъуэ IуэхукIэ зыщIидзар и кIэм нигъэсыну гъуэгу тохьэ. 1939 гъэм Къубатий Качэ къалэм макIуэри абы щыIэ училищэм щIотIысхьэ.
ЕджапIэр къеухри, Къардэным и дзэ къулыкъум Винницэ щыщIедзэ. Ар исщ зэребгъэрыкIуэ кхъухьлъатэ псынщIэм. Ис къудей, зиIэтрэ пшэхэм хыхьамэ, зэрыхуейуэ уэгум «щегъэджэгуф».
Европэ псор зытелэжьа фашистхэр Iэщэ лъэщкIэ зэщIэузэдат, зауэ хуэIухуэщIэкIи Iэзэ хъуат. Бийм а лъэхъэнэм иIа кхъухьлъатэхэри дыдейхэм ефIэкIырт. Зауэр щIидзэри зэманыфI дэкIа нэужьщ ди дзэм я кхъухьлъатэ нэхъыфIхэр хьэзыр щыхъуар. ЗэкIэ щыIэхэмкIэ нэмыцэхэм япэщIэтын хуейт. ИкIи ди кхъухьлъатэзехуэхэм фашист зызыгъэлIхэм худачыхыртэкъым, уеблэмэ ахэр ягъэгулэзырт.
Зауэм зэрыщIидзэрэ зы мазэ нэблэгъауэ, Къардэным къалэн къыщащI Шепетовкэ лъэныкъуэкIэ бийм дзэшхуэ щызэхуишэсу ди тIасхъэщIэххэм къахьа хъыбарыр зэ къипщытэжыну. Апхуэдэ «зекIуэм» щыбэлэрыгъ зэрымыхъунур, нэмыцэ кхъухьлъатэхэр къыхуэзэми, запэщIимысэу зафIигъэбзэхыжын зэрыхуейр, зениткэхэми защимыхъумэу зэрымыхъунур къыжриIэу полкым и унафэщIым ар къигъэIущат. Ар ищIэжырти, езыми зимыIэтыщэурэ Шепетовкэ и Iэгъуэблагъэхэм нэсри, гъуэгухэм къыщыхъухэр зригъэлъэгъуащ, уеблэмэ танк бжыгъэхэр ибжу зыбжанэри ящхьэпрылъэтащ. Абы хэту жыжьаплъэу къелъагъу: аддэ, уафэ нэзымрэ щIылъэмрэ щызэлъэIэсым, кхъухьлъатэ цIуугъэнэ цIыкIу гуэр къыщопщIыпщIри, зы тэлайкIи мэбзэхыжыпэ. «ДауикI, ар зыщIыпIэ деж щетIысэхащ, - йогупсыс Къардэныр. - Апхуэдэу щыщыткIэ, а лъэныкъуэмкIэ аэродром щыIэщ».
Къубатий зеIэтри, кхъухьлъатэр щилъэгъуа лъэныкъуэмкIэ еунэтI. «Сыздежьам сыкъыхуэблэгъащ» щыжиIэм, зениткэхэр къеуэу щIадзэ, шэхэр и гупэмкIи и щIыбагъымкIи щызэкIэщIапхъ. «Мыхэр здэщыIэм аэродроми щыIэщ», - жиIэу, уэгум зыщигъазэу, зыщыщIиупскIэурэ шэхэм защихъумэжурэ щIыпIэр къеплъыхь икIи зыхуейр къелъагъу…
И щIагъымкIэ укъыхудэплъеямэ, къехуэх фIэкIа умыщIэну, зэуэ ди кхъухьлъатэм зрегъэлъэхъшэх икIи, шэхэр трагъэлъалъэу, аэродромым и зы лъэныкъуэм щхьэпролъэт.
А сыхьэтым Къардэным игу къэкIыжат сакъын хуейуэ командирым къызэрыжриIар, ауэ игъэзэжыну и гум къыхуидакъым. Зэуэ зыкъигъазэри, зениткэхэр къызэреуэм хуэдэу, аэродромым и адрей лъэныкъуэри щIищыкIащ. Мыдэ жьапщэшхуэм щIиупскIэм хуэдэу кхъухьлъатэр зэ-тIэу ещIащ, ар и гъунэгъубзэу къыщыуэ шэхэм зэрадзэу арат. Ауэ абыхэми къелащ, псынщIэу зиIэтри, абы здикIамкIэ къиунэтIыжащ. Къубатий аэродромыр зэрыщыIэр къищIа къудейтэкъым. Абы кхъухьлъатэ дапщэ тетми, ахэр здэщыт щIыпIэхэри зригъэлъэгъуат. Апхуэдэ хъыбарым дыдейхэр щыгуфIыкIынтэкъэ! Къардэныр зыщыгъуазэ хъуахэм къедаIуэри, хьэуам щызауэ дзэм и Iэтащхьэ генерал Шелухиным унафэ ищIащ полкитIри занщIэу заIэту нэмыцэхэм я аэродромым теуэнхэу.
Фашист аэродромыр а махуэм щIым щыщ ящIыжащ, кхъухьлъатэу абы тетари зэтракъутащ.
Къардэным гукъинэж щыхъуащ япэу къриудыха кхъухьлъатэм зэрезэуа щIыкIэр. А лъэхъэнэм ар зыхэт полкым Днепр телъ лъэмыжхэр, абы къекIуалIэ гъуэгухэр бийм щихъумэрт. Къубатий зиIэта къудейуэ, гу лъетэ пшэм къызэрыкъуэхыу нэмыцэ кхъухьлъатэ псынщIитI и ужьым къызэриувам, я зэхуакуми даубыдэну къызэрылъэщIыхьэм. «ЕI, бетэмал, сыту пасэу гу ялъызмытарэт», - жиIэу егупсысри, зэраIэщIэкIынум иужь ихьащ. ЛъэныкъуэкIэ игъэшыну хуежьат, ауэ хъунутэкъым, ижьырабгъумкIэ къебгъэрыкIуэм и шэм ихьынут. Езыр щта хуэдэу бийхэм къафIигъэщIыну, кхъухьлъатэр зэ зы лъэныкъуэмкIэ, зэ адреймкIэ триIуантIэу щIедзэри, «и кIэм къитIысхьахэр» егъэбэлэрыгъ, зэуи, кIуэцIрыхуам хуэдэу, зрегъэхуэх. Мо къэзыхуитIри Къардэным щхьэпролъэтыкIхэр, езыми зимыIэжьэу нэхъ лъагэжу зеIэт. «Мессерхэм» къагъазэри, абы къыхудрагъэзей. Зыр нэхъ гъунэгъу къыщыхуэхъукIэ, Къубатий псынщIэу зыкъегъэлъахъшэри, ар бгъукIэ къыхуэгъэза мэхъу, езыми уэн ирегъажьэ. «Мессерыр», хьэуам щылъэпэрэпа хуэдэ, пэкIэ йощIэ, ирегъэзыхыпэри, Iугъуэ фIыцIэр и пщэдэлъу, щIым йохуэх. ЕтIуанэ «Мессерми» иджы игу хуэгъэтIылъат, ауэ ар, нэрыплъэкIэ къыпхуэмылъагъужыну, игъэзэжауэ къыздикIамкIэ кIуэжырт...
Зауэр Кавказым къэсат. Кхъухьлъатэзехуэхэм махуэ къэс ялъагъурт фашистхэм яубыда щIыпIэхэм насыпыншагъэу къыщыхъухэр. ЩIы хъеямэ, иримыщIэнур иращIэрт къалэхэмрэ къуажэхэмрэ, гъавэ зытета губгъуэхэр фIыцIафэт, мафIэ сахуэр я тепIэн хъужауэ, мэзхэри ныкъуэст. А псоми къызэщIигъэстырт ди зауэлIхэр. Я тхьэрыIуэм хуэпэжу Къардэнми абы и гъусэхэми уэгуми щIыгуми бийр Iисраф щащIырт. Фашистхэм къаруушхуэ зэщIагъэуIуауэ, Мэздэгу лъэныкъуэмкIэ щыкIуэцIратхъыу, Грознэмрэ Бакурэ яубыдыну хэтт. А къалэхэм къыщыщIаш щIыдагъэр зыIэрагъэхьэну арат зыщIэкъур. Ар къайхъулIамэ, Сталинград деж щекIуэкI зауэшхуэми бжьыпэр щаубыдыжыну щыгугъырт. Ауэ дапхуэдиз танкрэ топрэ, кхъухьлъатэрэ лъэсыдзэрэ бийм Кавказ Ищхъэрэм къриутIыпщами, и дзэр щыхуIуагъэщхъащ. АбыкIэ фIыщIэшхуэ ябгъэдэлът уэгум щызауэхэм. Абыхэм яхэтт Къардэн Къубатии. А зэманым Аушыджэр щыщ щIалэм Ленин ордену тIурэ Бэракъ Плъыжь орденымрэ къратат.
Къардэн Къубатий и полкыр «ЛАГГ-3» кхъухьлъатэм итIысхьэрт. АбыхэмкIэ лъэтэфу загъэсауэ Псыжь деж бийм щиухуа быдапIэхэр щызэтракъутэрт.
Станц гуэрым хуэкIуэ совет дзэхэр яхъумэн мурадкIэ «ЛАГГ-3» кхъухьлъатихым, Къардэныр зэрысыр я пашэу, заIэтат. Жыжьи нэмысыщауэ, и гъусэхэм ящыщ зыр и командирым къоджэ: «Къэбэрдей, Къэбэрдей, мо къызэрыкъуэха къомыр плъагъурэ? Сыт тщIэнур?»
«Зывгъэхьэзыр, ауэ ебгъэрыкIуэ кхъухьлъатэхэм зыдевгъэхьэхыу, бомбэзехьэхэр зыщывмыгъэгъупщэ», - ещI унафэ Къардэным. Къаруушхуэт ахэр зыпэщIэувар: бомбэзехьэ кхъухьлъатэхэр сатыритIу, зэребгъэрыкIуэ тIощIым ахэр яхъумэжу, ди лъэсыдзэр здэщыIэ щIыпIэмкIэ яунэтIат. «Хьэуэ, дэ дыхэкIуадэми, ахэр лъэсыдзэ бэлэрыгъам ебгъэкIуалIэ хъунукъым», - арат Къубатий и гупсысэр зытеухуар.
Бгъащхъуэхэм хуэдэу Къардэным и гупыр бийм тоуэ, «Юнкерсхэм» гъунэгъу зыхуащIурэ бомбэзехьэхэм яхоуэ, ахэр иракъухь, икIи бзаджагъэкIи лIыгъэкIи бийр хагъэзыхь. А махуэм ди кхъухьлъатэзехуэхэм гуфIэжу къагъэзэжащ, абыхэм бомбэзехьэу плIырэ зэребгъэрыкIуэ зы кхъухьлъатэрэ къраудыхат.
Полковник Маркелов Василий игъэхьэзыра тхылъым мыпхуэдэу итт: «Капитан Къардэн Къубатий Лэкъумэн и къуэм, эскадрильем и унафэщIым, фашизмэм и бийуэ екIуэкIа зауэм зыкъыщигъэлъэгъуащ шынэ зымыщIэ кхъухьлъатэзехуэ Iэзэу, лIыхъужь нэсу. 1941 гъэм къыщыщIэдзауэ иджы къэсыху (1943 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэрщ зи гугъу ищIыр) адыгэ зауэлI хахуэм 577-рэ уэгум зиIэтащ, абы щыщу 170-рэ щIылъэрызекIуэ дзэхэм ятеуащ, зыIэтыгъуи 117-м фашист кхъухьлъатэхэм езэуащ, кхъухьлъатэ 21-рэ къриудыхащ. Абы бийм и техникэрэ и цIыху куэдрэ Iисраф ищIащ. Къэбгъэлъагъуэмэ, зэтрикъутащ автомашинэу 150-рэ, танкитI, топибл, зениткэ щытыпIэу 13».
1943 гъэм и шыщхьэIу мазэм Къардэн Къубатий къыфIащащ Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр.
Абдежым щиухакъым адыгэлI хъыжьэм и зауэ гъуэгуанэр. И полкым щIыгъуу ар жыджэру хэтащ Новороссийск, Кърымыр, Белоруссиемрэ Поль-шэмрэ хуит къэзыщIыжахэм, Германием и щIыналъэм фашистхэм кIэ щезытыжахэм. А лъэхъэнэми абы къыхуагъэфэщащ орденхэмрэ медалхэмрэ.
Совет Союзым и ЛIыхъужь, майор Къардэн Къубатий хэтащ ТекIуэныгъэм и щIыхькIэ Мэзкуу щекIуэкIа еплъыныгъэшхуэм. Зауэ нэужьым абы къиухащ академиеу тIу. Зи пщIэр лъагэ генерал-майорым и щIэныгъэр, и Iэзагъыр зрихьэлIэн Iуэху гугъущ къыхихар, ар дзэ унафэщIу, Ставрополь щыIэ авиацэ еджапIэ нэхъыщхьэм и тхьэмадэм и къуэдзэу, Къэбэрдей-Балъкъэрым и ДОСААФ-ми и пашэу лэжьащ.
Иужьрей илъэсхэм Совет Союзым и ЛIыхъужь, генерал-майор Къардэн Къубатий Москва щопсэу.
